مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری اسلامی در دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استاد/ دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 استاد، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

4 استاد دانشگاه هنر اسلامی تبریز

چکیده

مسجد نخستین کانون نیایشی و اجتماعی در جامعه مسلمین بوده است. از آنجایی که فضای کالبدی ریشه در فرهنگ یک جامعه دارد، از این رو معماری مساجد در هر فرهنگی بروز دهنده نمادهای فرهنگی آن جامعه می باشد. معماری مسجد ایرانی علاوه بر حل چالش‌های فرمی و سازگاری با زمینه در تمام نقاط جغرافیایی، به هویتی مشخص و تداوم یافته دست یافتند که یک شاخص هویت شکلی مسجد را به مخاطبان ارایه می‌نمود. ولی با تغییر الگوهای فرهنگی بر اثر گرایش به نوگرایی براساس مدرنیزاسیون جوامع، هویت کالبدی مساجد معاصر دچار گسست شده است. این پژوهش با رویکرد مطالعات فرهنگی و روش توصیفی تحلیلی به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد که مساجد به عنوان یک محصول فرهنگی چه نسبتی با نماد و نشانه‌‌های کالبدی در بستر فرهنگ ایرانی دارند؟؛ و در بستر فرهنگی ایران چه نماد و نشانه های در معماری مساجد جای گرفته است؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهد که شکل‌گیری نماد در معماری باعث ایجاد هویت، قلمرو فرهنگی در یک سرزمین می‌شود. نمادهای مساجد مجموعه‌ی از کنش‌های فرهنگی است که از طریق بازنمایی در کالبد، مفاهیم را منتقل می‌کند. عناصر مشترکی از طریق فرایند بازنمایی نمادهای فرهنگی در ذهن مخاطبان شکل می گیرد، کنش‌های یکسانی را در ذهن شکل می‌دهد. در ارزیابی انجام شده از باز‌نمایی مساجد چهار دوره، مساجد دوره سنت کاملا و مساجد دوره سکولار نسبتا با مولفه‌ها و ویژگی‌های بازنمایی در مساجد سازگاری داشته‌اند. اما در ارزیابی مساجد دوره‌های انقلابی و انتقادی مشخص شد که این ویژگی‌ها از طراحی کنار گذاشته شده است.

کلیدواژه‌ها

اردلان، نادر؛ و بختیار، لاله (1380) حس وحدت. ترجمۀ حمید شاهرخ، تهران: نشر خاک.
الاسعد، احمد (1376) «کاربرد هندسه در معماری مسجد»، ترجمۀ سعید سعیدپور، نشریه هنر، شماره 33.
اشراقی، نسیم (1398) «بازشناسی ساختار مساجد ایرانی در مقایسه با سایر مساجد جهان اسلام با تکیه بر مفهوم کمال‌گرایی (توحید) در نماد چلیپا»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال هفتم، شماره 24.
افشار نادری، کامران (1374). «همنشینی اضداد در معماری ایرانی»، مجله آبادی، شماره 19.
افضل طوسی، عفت السادات و حسنپور، مریم (1391) «نقش نمادهای آیینی و دینی در نشانه‌های بصری گرافیک معاصر ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، سال سیزدهم، شماره 1.
اکبری، فاطمه و تقی پورنامداریان و علی اصغر شیرازی و آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1389) «معرفت روحانی و رمزهای هندسی، پژوهشگاه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)»، سال چهام شماره اوّل، پیاپی 13. 22-1.
اهری، زهرا (1395) «تاملی بر مفهوم ساختار و چگونگی شناسایی آن در شهر ایرانی پیش از دوران مدرن))، فیروزه اسلام، سال دوم، شماره دو.
ایمان طلب، حامد و گرامی، سمیه (1391) «نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم‌شناسی نماز»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 16.
آزادی، مصطفی و تقی‌پور، ملیحه (1396) «مقایسه‌ی ساختار فضایی-عملکردی مسجد امام و مسجد وکیل شیراز»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال پنجم، شماره چهاردهم.
آشنا، حسام‌الدین و روحانی، محمدرضا (1389) «هویت فرهنگی ایرانیان؛ از رویکرد نظری تا مؤلفه‌های بنیادی»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره سوم، شماره4.
برک، پیتر .(1389) تاریخ فرهنگی چیست، ترجمۀ نعمت الله فاضلی و مرتضی قلیچ، تهران: انتشارات تاریخ اسلام.
بلیکی، نورمن (1396) پارادایم‌های تحقیق اجتماعی در علوم انسانی، ترجمۀ سید حمیدرضا حسنی، محمد تقی ایمان و مسعود ماجدی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بمانیان، محمدرضا و سیلوایه، سونیا (1391) «بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد»، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 9.
بمانیان، محمدرضا و امینی، معصومه (1390) «بررسی شاخص‌های مؤثر در شکل‌گیری تعادل در معماری مسلمانان (نمونه موردی: مسجد جامع اصفهان)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره پنجم.
بیری، سعیدرضا و قاسم، سمانه (1390) https://www.arel.ir/fa/News-View-3974.html. تاریخ ارجاع: 07/05/1399.
پوپ، آرتور (1388) معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران: اختران.
پورجعفر، محمدرضا (1376) «نقش و جایگاه مسجد در برنامه‌ریزی و طراحی محله‌های شهر اسلامی»، اصفهان، همایش معماری مسجد، گذشته، حال، آینده.
پوردیمی، شهرام (1394) منظر انسانی در محیط مسکونی. تهران: نشر آرمانشهر.
تقوایی، ویدا (1386) «نظام فضایی پنهان ایرانی و ساختار آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 30، ص 43-52.
توکلیان، زهرا و بهمنی کازرونی، سارا (1394) «بررسی چگونگی انتظام شبستان در مساجد تاریخی شیراز»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 8.
جوادی آملی، عبدالله (1391) مفاتیح الحیات. تنظیم: محمد حسین فلاح‌زاده، یدالله مقدسی، محمود لطیفی و جعفر آیانی، قم، مرکز نشر اسراء.
حاتمیان، محمدجعفر و جواد نیستانی و سید مهدی کوهپر و حاتم، غلامعلی (1391) «تحلیل چگونگی استمرار معماری چهار طاقی از دوره ساسانی به اسلامی در ایران با تکیه بر روش نقد کهن الگویی»، جامعه شناسی تاریخی، دوره 4، شماره 2.
حاجی قاسمی، کامبیز (مجموعه مولفان) (1373) گنجنامه؛ فرهنگ آثار معماری ایران؛ دفتر سوم، ابنیه مذهبی تهران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
حاجی قاسمی، کامبیز (مجموعه مولفان) (1375) گنجنامه؛ فرهنگ آثار معماری ایران؛ دفتر دوم، مساجد اصفهان. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
حاجی قاسمی، کامبیز (مجموعه مولفان) (1383) گنجنامه؛ فرهنگ آثار معماری ایران؛ دفتر شش، مساجد. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
ح‍اج‍ی‌اب‍راه‍ی‍م‌زرگ‍ر، اک‍ب‍ر و حمید ندیمی و مختارشاهی، رافونه (1386) راهنمای معماری مساجد. تهران: دید.
حبیبی, سید محسن, اهری, زهرا. (1377). «معماری شهری مسجد در مکتب اصفهان دستورزبان و واژگان» صفه, 8(2-1),  صص:22-37
حضرت امام خمینی (ره) (1368) صحیفه نور-جلد 15. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
حمزه‌نژاد، مهدی و عربی، مائده (1393) «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی مسجد چهار راه ولی عصر (عج) تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15.
حناچی، پیروز؛ محمود پورسراجیان (1391). احیای بافت شهری تاریخی با رویکرد مشارکت. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حیدری، علی‌اکبر و یعقوب پیوسته‌گر و کیانی، مریم (1396) «بررسی نقش حیاط در ارتقای راندمان عملکردی مساجد با استفاده از روش چیدمان فضا»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 22، شماره 3، ص 91-104.
خالقیان، سمیه و سودابه ادیب‌زاده و سعدوندی، مهدی (1400) «عوامل فرهنگی-اجتماعی تأثیرگذار بر مانایی مسجد جامع عتیق اصفهان». نشریه علمی باغ نظر، 18 (94).
دانشپور، سید عبدالهادی و چرخیان، مریم (1386) «فضاهای عمومی و عوامل مؤثر بر حیات جمعی»، باغ نظر 4 (7).
رحیمی اتانی، سمیرا و کاوه بذرافکن و رئیسی، ایمان (1399) «بازخوانی اثر معماری به کمک نقد بینامتنی؛ نمونه موردی: مسجد ولیعصر»، نشریه علمی باغ نظر، 17 (83).
سجادزاده، حسن؛ ماندانا یوسفی و یوسفی، محمد (1395) «ارزیابی مؤلفه‌های اجتماع‌پذیری در کیفیت بخشی به مساجد محلی ایران (نمونه موردی موردی: مسجد چمن چوپانان، مسجد شالبافان و مسجد کولانج شهر همدان)»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره دهم، سال چهارم.
سلطانی فرد، هادی و سید مرادی، زهره سادات (1395) «دگرگونی جایگاه مسجد جامع در پیکره‌بندی فضایی شهر اسلامی؛ مورد مطالعه: مسجد جامع شهر سبزوار»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال چهارم، شماره یازدهم.
سلطانی، مهراداد، سید امیر منصوری و احمد علی، فرزین (1391) «تطبیق نقش الگو و مفاهیم نبتنی بر تجربه فضای معماری»، باغ نظر، دوره 9، شماره 21.
سلمانی، امیر و محمد حسین رحیمی و خاک زند، مهدی (1394) «بررسی اهمیت و اولویت و اصالت فضای باز در مسجد»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال سوم، شماره نهم.
شارتیه، روژه (1377) «تاریخ فرهنگی؛ رابطه فلسفه و تاریخ»، ترجمۀ حسین علی نوذری، تاریخ معاصر ایران، شماره 6. ص110-130.
شفیعیان داریانی، فائزه و محمدرضا پورجعفر و قبادی، علیرضا (1393) «مفهوم ماندگاری در معماری اسلامی و مقایسه آن با مفهوم پایداری در معماری معاصر»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره پنجم.
شهیدی مارنانی، نازنین و قیومی بیدهندی، مهرداد (1392) «رویکرد تاریخ فرهنگی و امکان و فواید آن در مطالعات معماری ایران»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ. سال پنجم، شماره هفدهم، صص107-87.
عاملی، سعیدرضا (1385) «هویت‌های فرهنگی قدیم و جدید: رمزگشایی تمدنی و معماری سنتی- مدرن و ملی فرا ملی مهستان»، نامه صادق، شماره 30.
عطاریان، کوروش و کورش مومنی و هادی صادقی و زند، اکبر (1392) «بازشناسی معماری مسجد الغدیر تهران»، اوّلین همایش ملی جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار-تهران- اسفندماه.
فاضلی، نعمت الله (1386) «فراز و فرودهای تاریخ نگاری فرهنگی»، کتاب ماه؛ تاریخ و جرافیا، تیرماه.
فاضلی، نعمت الله (1387) «مسجد و مدرنیته؛ مروری تحلیلی و جامعه شناختی به گفتمان‌های مسجد در ایران»، پژوهش‌نامه علوم انسانی و اجتماعی، شماره 1.
فاضلی، نعمت الله (1393) تاریخ فرهنگی ایران مدرن. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فتحی آذر، سحر و حمزه‌نژاد، مهدی (1393) «معناشناسی محور در مسجد و کلیسا»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره هفدهم.
فلاحت، محمد صادق و نوحی، سمیرا (1391) «ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری»، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دوره 17، شماره 1.
فیاض، ابراهیم و حسین سرفراز و احمدی، علی (1390) «نشانه‌شناسی چشم‌اندازهای فرهنگی در جغرافیای فرهنگی؛ راهبردی مفهومی برای فهم و کشف معنا»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره چهارم، شماره4.
کرایب، یان (1382) نظریه اجتماعی کلاسیک، ترجمه شهناز مسمی پرست، تهران: آگه.
کریمی، نازنین و دادور، ابوالقاسم (1399) «تحلیل عناصر معماری مسجد امام اصفهان بر پایه نظریه نشانه‌شناسی امبرتو اکو»، نشریه مطالعات هنر اسلامی، 17 (39).
کیانی، مصطفی و اشکان بهجو و نوشین طهرانی، راسیتان (1394) «بررسی میزان تاثیرپذیری معماری معاصر ایران از غرب و معماری ایرانی»، فصلنامه علمی-پژوهشی نقش جهان، شماره 3-5.
لینچ، کوین .(1376). تئوری شکل خوب شهر، ترجمۀ سید حسین بحرینی. تهران: دانشگاه تهران.
ماجدی، حمید و سعیده زرآبادی، زهرا السادات (1389). جستاری در نشانه شناسی شهری، آرمانشهر، شماره 4.
متدین، حشمت‌الله (1386). «چهاراقی گنبددار نقه عطف مساجد ایرانی». نشریه هنرهای زیبا، شماره 31.صص 39-46.
مرتضی، هشام (1387). اصول ساخت و ساز سنتی در اسلام، ترجمۀ ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی، تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، مرکز مطالعات و نحقیقاتی شهرسازی و معماری.
مزینی، منوچهر (1381) «فرهنگ و زیبایی شناسی شهری»، فرهنگ عمومی، شماره 7.
مصلح، علی اصغر (1393). فلسفه فرهنگ، تهران: نشر علمی.
معماریان، غلامحسین (1384). سیری در مبانی نظری معماری، تهران: سروش دانش.
منان رئیسی، محمد و نقره‌کار، عبدالحمید (1393) «ارزیابی هندسی فضای مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمونی متون دینی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره چهارم.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و مشایخی، محمد (1389) «بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی و اجتماعی»، فصلنامه آرمانشهر، دوره 3، شماره 5.
مهدی نژاد،جمالدین و حمیدرضا عظمتی و صادقی حبیب آباد، علی‌ (1398) «بررسی ساختار مساجد سنتی، معاصر و پس از انقلاب اسلامی با روش نحو فضا (نمونه مورد مطالعه: مسجد جامع اصفهان، مسجد دانشگاه تهران: مسجد الغدیر، مسجد شهرک غرب(»، فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران، سال دهم، شماره بیست و دوم.
مهدی نژاد،جمالدین و حمیدرضا عظمتی و صادقی حبیب آباد، علی (1398) «تبیین راهبردی مؤلفه‌های حس معنوی در معماری مساجد ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، سال بیستم، شماره‌ی 2.
مهدی‌نژاد،جمالدین و حمیدرضا عظمتی و صادقی حبیب آباد، علی (1397)،الف. «رتبه‌بندی شاخص‌های آرامش معنوی در معماری مساجد سنتی بر ادراک «حس معنویت» با بهره‌گیری از روشVIKOR»، دو فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های هستی شناختی، سال هفتم، شماره 14.
مهوش، محمد و مرادپور، رضا (1395) «در جستجوی تصویر کالبدی مسجد مطلوب در پنداشت‌های ذهنی جامعه؛ نمونه موردی: شهر بجنورد، خراسان شمالی»، معماری و شهرسازی آرمان‌شهر. شماره17.
ناظر، زینب و آزیتا بلالی اسکویی و کی‌نژاد، محمدعلی (1395) «ارزیابی شفافیت معنایی گنبدها در مساجد با تاکید بر عملکرد روشنایی فضایی»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال چهارم، شماره دوازدهم.
نژاد ابرهیمی، احد و مینو قره‌بگلو و فرشچیان، امیرحسین (1395) «مبانی شکل‌گیری مکان تعاملات اجتماعی از منظر اندیشه اسلامی»، فیروزه اسلام؛ پژوهه معماری و شهرسازی اسلامی، سال دوم، شماره 3.
نژاد ابرهیمی، احد و مینو قره‌بگلو و وفایی، سید مسعود (1397) «عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری (مطالعه موردی: مسجد کبود تبریز)»، جاویدان خرد، شماره 34. صفحات: 179-202.
نصر، سید حسین (1366). علم در اسلام. ترجمۀ احمد آرام. تهران: سروش.
نصر، سید حسین (1373). سنت اسلامی در معماری ایرانی. مجموعه مقالات جاودانگی و هنر. ترجمۀ سید محمد آوینی، تهران: نشر برگ.
نصر، سید حسین (1389). هنر و معنویت اسلامی، ترجمۀ رحیم قاسمیان، تهران: انتشارات حکمت.
نظیف، حسن (1392) «پایداری معماری ایرانی در گذار از دوران اسلامی»، باغ نظر، سال دهم، شماره 24.
نقره‌کار، عبدالحمید (1394). تعامل ادراکی انسان با ایده‌های فضایی-هندسی در معماری، قم، امیرکبیر، شهرداری قم.
نقی‌زاده، محمد (1392) «جایگاه مسجد در طراحی شهری»، کتاب ماه هنر (179):20-38.
نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز (1390). خشت و خیال؛ شرح معماری اسلامی ایران، تهران: سروش.
هال، استوارت (1391). معنا، فرهنگ و زندگی اجتماعی، ترجمۀ احمد گل محمدی، تهران: نشر نی.
هیلن براند، روبرت (1389). معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: روزنه.
Alice Sabrina Ismail (2018) Representation of National Identity in Malaysian State Mosque Built Form as a Socio- cultural Product. INTERNATIONAL JOURNAL OF BUILT ENVIRONMENT AND SUSTAINABILITY, 5 (1), pp.21-32.
Allahham, Abeer (2019) Metamorphosis of mosque semiotics: From sacred to secular power metaphorism-the case of state mosques, Archnet-IJAR: International Journal of Architectural Research, Vol. 13 Issue: 1, pp.204-217, https://doi.org/10.1108/ARCH-11-2018-0001
Farrag, Engy (2017) Architecture of mosques and Islamic centers in Non-Muslim context. Alexandria Engineering Journal (2017) 56, pp.613–620, https://doi.org/10.1016/j.aej.2017.08.001.
https://hamino.ir/post/444. تاریخ ارجاع 06/10/99
Jones, Paul (2020) Architecture, Time, and Cultural Politics, Cultural Sociology, Vol. 14(1), https://doi.org/10.1177%2F1749975520905416.