مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه شناسی تربیت مدرس،

2 دانشجوی دکتری جامعه شناسی در دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

نوشتارِ حاضر سعی می‌کند با بررسی خاستگاه‌های شرق‌شناسانه جامعه‌شناسی، امکان‌های نظری برای پژوهش درون‌ماندگار تاریخ و جامعه‌شناسی را ردیابی کند. بر همین اساس، ابتدا به خواستگاه‌های هگلی و اروپامحورِ جامعه‌شناسی می‌پردازیم و تناظرِ ماتریالِ آن در نظریه مارکس را نشان می‌دهیم. در گامِ بعدی پیوندِ جامعه‌شناسی و شرق‌شناسی را مورد توجه قرار می‌دهیم و نشان می‌دهیم با غلبه نظریه مدرنیزاسیون در جامعه‌شناسی و با ابتاء بر تاریخِ هگلی و تناظرِ مارکسیتی‌اش، تاریخ جوامعِ شرقی در فرایندی تک‌خطی قرار گرفت که پیش‌فرض‌هایش بر «سکون»، «ایستایی» و در نهایت «تاریخِ غیاب» استوار بود. بر همین اساس، این ادعا را مطرح می‌کنیم که جامعه‌شناسی در رایج‌ترینِ گونه‌هایش چیزی جز مطالعه آنچه غرب دارد و شرق فاقدِ آن است، نیست. در گامِ بعدی به این نکته اشاره می‌کنیم که فردِ تاریخیِ وبر می‌تواند مسیری را برای برون رفت از این مخمصه‌ نظری ارائه دهد ولی فردِ تاریخی به دلیل تنش‌ها و تناقض‌های درونی وبر، در نهایت به نفعِ سوژه نوکانتی به عقب می‌نشیند. در گامِ نهایی به تبارشناسی فوکویی اشاره می‌کنیم و استدلال می‌کنیم که تبارشناسی فوکویی امکانِ نظری برای تاریخ درونماندگار را فراهم می‌کند.

کلیدواژه‌ها

آرون، ریمون (1377) مرحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
آشتیانی، منوچهر (1391) جامعه‌شناسی تاریخی، تهران: پژوهشگاهِ علومِ انسانی و مطالعات فرهنگی.
اباذری، یوسف (1389) خرد جامعه‌شناسی، تهران: طرح نو.
اباذری، یوسف و جعفری کافی آبادی، صابر (1397) «ماکس وبر و مناقشه روشی»، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره 25، شماره 2، 505-537.
اتکینسون، آر اف (1392) «فلسفه تاریخ: نگاهی به دیدگاههای رایج در فلسفه معاصر تاریخ» فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخنگاری، ترجمۀ و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: انتشارات طرح نو.
استنفورد، مایکل (1382) درآمدی بر فلسفه تاریخ، ترجمۀ احمد گل‌محمدی، تهران: نشر نی.
اشرف، احمد (1359) موانع رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
اندرسون، پری (1390) تبارهای دولت استبدادی، تهران: ثالث.
برمن، مارشال (1383) «مارکس و مدرنیسم و مدرنیزاسیون»، ترجمۀ یوسف اباذری، ارغنون شماره 3، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 
پلامناتز، جان پتروف (1392) شرح و نقدی بر فلسفه اجتماعی و سیاسی هگل، تهران: نشر نی.
پوستر، مارک (1387) «نوع جدیدی از تاریخ: میشل فوکو و نظریه عدم استمرار در تاریخ» فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، ترجمۀ و تدوین حسینعلی نوذری، تهران: انتشارات طرح نو.
توفیق، ابراهیم (1390) «جامعه دوران گذار و گفتمان پسااستعماری: تأملی در بحران علوم اجتماعی ایران»، جامعه‌شناسی ایران، سال دوازدهم، بهار و تابستان، شماره 1 و 2.
توفیق، ابراهیم (1398) «جایگاه اقتصاد و جامعه در اندیشه ماکس وبر»، پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه‌های علومِ انسانی، سال نوزدهم، شماره 9 (پیاپی 74).
توفیق، ابراهیم (1400) بازآرایی امپراطوری: چشم‌اندازی به اقتصادِ سیاسی دولتِ مدرن در ایران، تهران: گامِ نو.
توفیق، ابرهیم (1397) درباره نظام دانش، تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
حیدری، آرش (1395) تبارشناسی استبداد ایرانی از منظر تاریخ فرهنگی (از ابتدای عصر ناصری تا برآمدن رضاشاه)، رساله دکتری، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی.
حیدری، آرش و نصیری، هدایت (1394) مسئله آلتوسر، تهران: نشر تیسا.
دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل. 1391، میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمونیوتیک، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
دوستار، آرامش (1383) امتناع تفکر در فرهنگ دینی، پاریس، خاوران. 
رها، علی (2021) «کارل مارکس و چشم‌انداز انقلاب در جوامع پیشاسرمایه‌داری» در نقدِ اقتصادِ سیاسی قابل دسترسی به این نشانی https://pecritique.files.wordpress.com/2021/11/ali-raha-marx-on-revolutions-in-precapitalist-societies.pdf، مراجعه در تاریخ 3 آبان 1400.
سعید، ادوارد (1390) شرق‌شناسی، ترجمۀ لطفعی خنجی، تهران: امیرکبیر.
سلامت، حسام (1393) «طلوع تاریخ از شرق: ایران، هگل و فلسفه تاریخ»، اطلاعات حکمت و معرفت، خرداد، سال نهم، شماره سه، 18 – 20.
طباطبایی، سیدجواد (1381) دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط، تهران: نشر نگاه معاصر.
طباطبایی، سیدجواد (1383) زوال اندیشه سیاسی در ایران: گفتار در مبنانی نظری انحطاط در ایران، تهران: کویر.
طباطبایی، سیدجواد، تفسیر پدیدار شناسی روح هگل، تقریر مصطفی نصیری، بی‌جا، بی‌تا.
علمداری، کاظم (1379) چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، تهران: گام نو. 
علی‌حسینی، علی (1397) روشنفکران ایرانی و سنت، قم: دانشگاه مفید.
فروند، ژولین (1383) جامعه‌شناسی ماکس وبر، تهران: توتیا.
فوکو، میشل (1380) نظمِ گفتار: درسِ افتتاحی در کولژ دو فرانس، ترجمۀ باقر پرهام، تهران: آگه.
فوکو، میشل (1389) «نیچه، تبارشناسی، تاریخ»، تئاتر فلسفه، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهان دیده، تهران: نشر نی.
فوکو، میشل (1392) دیرینه شناسی دانش، ترجمۀ نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، تهران: نشر نی.
کاتوزیان، همایون (1374) اقتصاد سیاسی ایران : از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، تهران: انتشارات مرکز.
کاتوزیان، محمد علی (١٣٧٧ (نه مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران: نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب، تهران، نشر مرکز
کاتوزیان، همایون (1390): ایران جامعه کوتاه‌مدت و سه مقاله دیگر، ترجمۀ عبدالله کوثری، تهران: نشر نی.
کاتوزیان، همایون (1394) دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی، تهران: نشر مرکز.
کچوئیان، حسین و کریمخانِ زند، مصطفی (1391) «تاریخ اکنون: میشل فوکو و تأملاتی در باب تاریخ»، مطالعات جامعه‌شناختی، دوره 19، شماره 2.
لوویت، کارل (1397) معنا در تاریخ، ترجمۀ سعید حاجی ناصری و زانیار ابراهیمی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مارکس، کارل (1378) صورتبندی‌های اقتصادی پیشاسرمایه‌داری، ترجمۀ خ. پارسا، نشر دیگر، تهران.
مشایخی، عادل (1396) تبارشناسی خاکستری است: تأملاتی درباره روش فوکو، انتشارات ناهید، تهران.
مندالیوس، جان (1385) «جامعه‌شناسی تاریخی» در تاریخ‌نگاری و جامعه‌شناسیِ تاریخی، ترجمۀ هاشم آقاجری، تهران: انتشارات کویر.
میرسپاسی، علی (1384) تأملی در مدرنیته ایرانی: بحثی درباره گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران، ترجمۀ جلال توکلیان، تهران: طرح نو.
نامیدن تعلیق: برنامه‌ای پژوهشی برای جامعه‌شناسی تاریخی انتقادی در ایران/گروه نویسندگان روح‌الله اسلامی...[ و دیگران]؛ زیر نظر ابراهیم توفیق، تهران نشر مانیا هنر.
نقاشیان، بیتا (1392) «تاریخ جهانی، خِرد، و ایدۀ پیشرفت بنیادهای مردم‌شناسی کلاسیک در دستگاه فلسفۀ تاریخ هگلی»،  مجله انسان‌شناسی، دوره 11 شماره 19، صص 157-180.
وبر، ماکس (1395) روش‌شناسی علومِ اجتماعی، ترجمۀ حسن چاوشیان، تهران: نشر مرکز.
ون، پل (1379) «میشل فوکو تاریخ را دگرگون می‌کند»، نشریه بخارا، ترجمۀ بهنام جعفری، فروردین، شماره 11.
هگل، ف. و. (1385) عقل در تاریخ، ترجمۀ حمید عنایت، تهران: نشر شفیعی. 
 
Abrams, Philips (1982) Historical Sociology, New York, Cornell University Press
Hall, Stuart (1995) “The West and The Rest: Discourse and Power” in Formations of Modernity edited by Stuart Hall and Bram Gieben, Cambridge, The Open University
Hall, Stuart (2003):Marx’s note on method: a reading of the 1857 introduction” in  Cultural Studies, 17:2, 113-149
Hennis, Wilhelm (2006) “A Science of Man: Weber and the Political Economy of the German Historical School” in Max Weber and His Contemporaries, edited by Wolfgang J. Mommsen and Jürgen Osterhammel, London and New York, Routledge
Koselleck, Reinhart (1995) Vergangene Zukunft, Frankfurt am Main, Suhrkampf 
Lachmann, Richard (2013) What is Historical Sociology, Cambridge, Polity Press
Oakes, Guy (1998) On the Unity of Max Weber’s Methodology in International Journal of Politics, Vulture and Society, Vol. 12, No 2, pp 293-306
Oakes, Guy (2006) “Weber and the Southwest School: The Genesis of the Concept of Historical Individual” in Max Weber and His Contemporaries, edited by Wolfgang J. Mommsen and Jürgen Osterhammel, London and New York, Routledge
Owen, David (2005) Maturity and Modernity: Nietzsche, Weber Foucault and the ambivalence of reason, London and New York, Routledge
Tavakoli-Targhi, Mohammad (2001) Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalism and National Historiography, New York, Palgrave 
Wallerstein, Immanuel (1997) “Eurocentrism and its Avatars: The Dilemmas of Social Science” in Sociological Bulletin, Volume 46, No. 1 pp 21-39.