نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
دانشگاه علامه طباطبائی
چکیده
در مورد کشورهای «جهان سوم»، «جنوب»، «در حال توسعه» و «عقب‌مانده» به‌طور معمول گفته می‌شود که این‌ها هرکدام 50، 100 یا 200 سال (کم‌تر یا بیشتر) از کشورهای «توسعه‌یافته» عقب‌ترند و از این جهت گذشته‌ی این‌ها، چراغ راه آینده‌ی آن‌هاست. نظریات توسعه‌ی سیاسی و بحث‌های مرتبط با آن، یعنی دموکراتیزاسیون، گذار به دموکراسی و تحکیم دموکراسی، از دهه‌ی 50 میلادی به بعد در چنین فضایی متولد شدند، ولی، به‌دلیل محدودیت‌های فراوان «ایدئولوژیک»شان، از دهه‌ی 80 میلادی به بعد، به‌مرور، افول کردند. پارادایم اثبات‌گرایی و مکتب نوسازی که هردو برآمده از فلسفه‌ی روشنگری بودند نقشی اساسی در تکوین و رشد آن نظریات داشتند، اما، با وجود محدودیت‌ها و نقدهای اساسی‌ای که به آن پارادایم و آن مکتب صورت گرفت، جریان‌های اصلی نظریات توسعه‌ی سیاسی نیز افول کردند و رویکردهای بدیل جایگزین آن‌ها شدند. در همین رابطه، مکتب تاریخی احیاء شد، سیاست تطبیقی رشد کرد و جامعهشناسی تطبیقی‌ـ‌تاریخی، به‌عنوان نمونه، به یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های منتقد پارادایم اثبات‌گرایی و مکتب نوسازی، مورد استفاده قرار گرفت. در این مقاله، ضمن بررسی فراز و فرودهای نظریات توسعه‌ی سیاسی، به این جریان بدیل و چگونگی امکان کاربرد آن در مورد ایران اشاره خواهیم کرد. بدین منظور، با استفاده از معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی «پیکربندی‌شده» مندرج در این نوع جامعهشناسی، تلاش خواهیم کرد ضمن نقد آن پارادایم و آن مکتب «ایدئولوژیک»، با توجه به ظرفیت‌های «بومی» موجود در نظریات مرتبط با موضوعات ایران، مختصات مفهومی این رویکرد بدیل را در «تببین» موضوع «توسعه‌ی سیاسی» و «دموکراتیزاسیون» روشن کنیم.
کلیدواژه‌ها
اسپوزیتو، جان ال. (1395). دولت و جنبشهای اسلامی معاصر: اسلام و دموکراسی پس از بهار عربی، ترجمهی علیرضا سمیعی اصفهانی و محمد حاجیپور، تهران: نگاه معاصر.
اسپوزیتو، جان؛ کامروا، مهران؛ واتربوری، جان (1391). جامعه مدنی و دموکراسی در خاورمیانه، ترجمهی محمدتقی دلفروز، تهران: فرهنگ جاوید.
اسکاچپول، تدا (1388). بینش و روش در جامعهشناسی تاریخی، ترجمهی هاشم آقاجری، تهران: مرکز.
اسکاچپول، تدا (1389). دولتها و انقلابهای اجتماعی، ترجمهی سیّدمجید رویین‌تن، چاپ دوم، تهران: سروش.
اسمیت، دنیس (1392). برآمدن جامعهشناسی تاریخی، ترجمهی سید هاشم آقاجری، چاپ دوم، تهران: مروارید.
اشپون، ویلفرد (1394). «جامعهشناسی تاریخی نوین: چارلز تیلی، تدا اسکاچپول، مایکل مان»، در کتاب نظریه‌های روز جامعهشناسی، دیرک کسلر (ویراستار)، ترجمهی کرامت‌الله راسخ، چاپ دوم، تهران: آگه.
باربیه، موریس (1383). مدرنیته سیاسی، ترجمهی عبدالواهب احمدی، تهران: آگه.
بایندر، لئونارد (1380). «بحران‌های توسعۀ سیاسی» در کتاب پای، لویسن و دیگران. بحران‌ها و توالی‌ها در توسعه سیاسی، ترجمهی غلامرضا خواجه سروی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
بدیع، برتران (1389). توسعه سیاسی، ترجمهی احمد نقیب‌زاده، چاپ ششم، تهران: قومس.
بدیع، برتران (1391). مطالعه تطبیقی دولت در جوامع مسیحی و در جوامع اسلامی، ترجمهی احمد نقیب‌زاده، تهران: علم.
بشیریه، حسین (1387). گذار به دموکراسی، چاپ سوم، تهران: نگاه معاصر.
بوآ، کارلز (1388). «ریشه‌های دموکراسی»، در مراحل، عوامل و موانع رشد سیاسی، ترجمهی عزت‌الله فولادوند، چاپ دوم، تهران: ماهی.
بیات، آصف (1390). زندگی همچون سیاست: چگونه مردم عادی خاورمیانه را تغییر می‌دهند، ترجمهی فاطمه صادقی، نسخه‌ی اینترنتی.
پای، لوسین دبلیو؛ لئونارد بایندر؛ جیمز اس کلمن؛ جوزف لاپالومبارا؛ سیدنی وربا و مایرون واینر (1380). بحران‌ها و توالی‌ها در توسعه سیاسی، ترجمهی غلامرضا خواجه سروی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی غیرانتقاعی.
پرزورسکی، آدام (1386). «مسائلی چند در مطالعه‌ی گذار به دموکراسی»، در گذار به دموکراسی: ملاحظات نظری و مفهومی، ترجمهی محمدعلی کدیور، تهران: گام نو.
پناهی، محمدحسین (1391). نظریه‌های انقلاب: وقوع، فرایند و پیامد، چاپ دوم، تهران: سمت.
توکویل، آلکسی دو (1383). تحلیل دموکراسی در آمریکا، ترجمه رحمت‌الله مقدم مراغه‌ای، چاپ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
تیلی، چالرز (1392). دموکراسی: جامعهشناسی تاریخی تحولات دموکراتیک، ترجمهی یعقوب احمدی، تهران: جامعه‌شناسان.
داد، سی. اچ؛ رانلد اینگلهارت؛ کارلز بوآ؛ لوشن پای؛ رابرت دال؛ میک مور؛ م. گ. اشمیت و سموئل هانتینگتون (1388). مراحل و عوامل و موانع رشد سیاسی، ترجمهی عزت‌الله فولادوند، چاپ دوم، تهران: ماهی.
دال، رابرت (1378). دربارۀ دموکراسی، ترجمه حسن فشارکی، تهران: شیرازه.
دال، رابرت و استاین‌بریکنر، بروس (1392). تحلیل سیاسی مدرن، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران: فرهنگ جاوید.
دورکیم، امیل (1384). درباره‌ی تقسیم کار اجتماعی، ترجمهی باقر پرهام، چاپ دوم، تهران: مرکز.
ریتزر، جورج (1392). مبانی نظریه‌ی جامعه‌شناشی معاصر و ریشه‌های کلاسیک آن، ترجمهی شهناز مسمی‌پرست، چامپ دوم، تهران: ثالث.
زکریا، فرید (1385). آینده‌ی آزادی: اولویت لیبرالیسم بر دموکراسی، ترجمهی امیرحسین نوروزی، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
طباطبایی، سیدجواد (1386). تأملی درباره ایران: نظریه‌ی حکومت قانون در ایران (جلد دوم. بخش دوم)، تبریز: ستوده.
عجم‌اوغلو، دارون و رابینسون، جیمز ای. (1393). چرا ملت‌ها شکست می‌خورند: ریشه‌های قدرت، ثروت و فقر، ترجمهی محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی‌پور، تهران: روزنه.
فریدمن، میلتون (1380). سرمایه‌داری و آزادی، ترجمهی غلامرضا رشیدی، تهران: نی.
فوران، جان (1391). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی مطابق با 879 شمسی تا انقلاب، ترجمهی احمد تدین، چاپ دوازدهم، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
کدیور، محمدعلی (1386). گذار به دموکراسی: ملاحظات نظری و مفهومی، تهران: گام نو.
کرایب، یان (1389). نظریه اجتماعی مدرن: از پارسونز تا هابرماس، چاپ ششم، تهران: آگه.
کولینز، رندال (1387). «عصر زرین جامعهشناسی تاریخی کلان‌نگر»، در تاریخنگاری و جامعهشناسی تاریخی، نوشتهی گری جی. همیلتون و رندال کولینز و دیگران، ترجمهی هاشم آغاجری، چاپ دوم، تهران: کویر.
گیل، گریم (1394). پویایی دموکراسی‌سازی: نخبگان، جامعه‌ی مدنی و فرایند گذار، ترجمهی سعید حاجی‌ناصری و فرید حسینی‌مرام. تهران: اختران.
لاک، جان (1388). رساله‌ای درباره حکومت، ترجمهی حمید عضدانلو، تهران: نی.
لفت‌ویچ، آدریان (1389). دموکراسی و توسعه، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاک‌باز، چاپ سوم، تهران: طرح نو.
لوئیس، برنارد (1384). مشکل از کجا آغاز شد؟ ترجمة شهریار خوّاجیان، تهران: نشر اختران.
مور، برینگتون (1375). ریشه‌های اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی: نقش ارباب و دهقان در پیدایش جهان نو، ترجمهی حسین بشیریه، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
میگدال، جوئل (1395). دولت در جامعه، ترجمهی محمدتقی دلفروز، تهران: کویر.
وبر، ماکس (1374). اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، ترجمه عبدالمعبود انصاری، چاپ دوم، تهران: سمت.
هانتینگتون، ساموئل (1378). برخورد تمدن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ترجمهی محمدعلی حمیدرفیعی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
هانتینگتون، ساموئل (1392الف). موج سوم دموکراسی در پایان سدة بیستم، ترجمهی احمد شهسا، چاپ پنجم، تهران: روزنه.
هانتینگتون، ساموئل (1392ب). سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمهی محسن ثلاثی، چاپ پنجم، تهران: علم.
هوفسنانز، ریچارد (1387). «تاریخ و جامعهشناسی در آمریکا»، در تاریخنگاری و جامعهشناسی تاریخی، نوشتهی گری جی. همیلتون و رندال کولینز و دیگران، ترجمهی هاشم آغاجری، چاپ دوم، تهران: کویر.
Almond, G. and Verba, S. (1963). Civic Culture, Princton: Princton University Press.
Amir Arjmand, Saïd (ed.) (2007). Constitutionalism and Political Reconstruction, Leiden: Brill.
Amir Arjmand, Saïd (ed.) (2008). Constitutional Politics in the Middle East: with special reference to Turkey, Iraq, Iran and Afghanistan, North America: Hart Publishing.
Bayat, Asef (2010). Life as Politics, Amsterdam: Amsterdam University Press.
Brinton, Mary C. and Nee (editors) (1998). New Institutionalism in Sociology, New York: Russell Sage Foundation.
Dahl, Robert (1956). A Preface to Democratic Theory, Chicago: University of Chicago Press.
Dahl, Robert (1973). Polyarchy: Participation and Oposition, New Haven: Yale University Press.
Eisenstadt, Samuel Noah (2003). Comparative Civilizations and Multiple Modernities (2 Vol.), Leiden: Brill.
Escorbar, Arturo (2012). Encountering Development: The Making and Unmaking of the Third World, New Jersey: Princeton University Press.
Gill, Graeme (2000). Dynamics of Democratization, London: MacMillan Press.
Hagopian, Frances (2000). “Political Development, Revisited”, Comparative Political Studies, Vol. 33, No. 6/7, pp. 880-911.
Huntington, Samuel P. (1971). “The Change to Change: Modernization, Development, and Politics”, Comparative Politics, Vol. 3, No. 3. pp. 283-322.
Inglehart, Ronald and Welzel, Christian (2005). Modernization, Cultural Change and Democracy, New York: Cambridge University Press.
Kamrava, Mehran (2005). The Modern Middle East: A Political History since the First World War, California: University of California Press.
Khosrokhavar, Farhad (2012). The New Arab Revolution that shook the world, Boulder: Paradigm Publishers.
Kitschelt, Herbert (1993). “Comparative Historical Research and Rational Choice Theory: The Case of Transition to Democracy”, Theory and Society, Vol. 22, No. 3. , pp. 413-427.
Lange, Matthew (2013). Comparative-Historical Methods, California: Sage Publication.
Linz, Juan J. and Stepan, Alfred (1996). Problems of Democratic Transition and Consolidation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Europe, Baltimore: John Hopkins University Press.
Lipset, Seymour Martin (1959). “Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political Legitimacy”, The American Political Science Review, Vol. 53, No. 1 (Mar., 1959), pp. 69-105.
O’Donnell, Guillermo; Philippe C. Schmitter and Laurence Whitehead (1986). Transitions from Authoritarian Rule (4 Vol.), Baltimore: The Johns Hopkins University Press.
Olosn, Mancur (1997). Capitalism, Socialism and Dictatorship: Outgrowing Communist and Capitalist Dictatorships, Luxembourg: Luxembourg Institute for European and International Studies.
Przeworski, Adam (2003). “Freedom to Choose and Democracy”, Economics and Philosophy, 19 (2003), pp. 265–279.
Przeworski, Adam (2003). “Minimalist Conception of Democracy”, in The Democracy Sourcebook, edited by Robert Alan Dahl, Ian Shapiro, José Antônio Cheibub, Massachusetts: The MIT Press, pp. 12-18.
Przeworski, Adam; Michael E. Alvarez; Jose Antonio Chiebub; Fernando Limongi (2000). Democracy and Development: Political Institutions and Well-Being in the World, 1950-1990, Cambridge: Cambridge University Press.
Rist, Gilbert (2008). The History of Development: From Western Origins to Gold Faith (third edition), London: Zed Books.
Rueschemeyer, Dietrich; Stephens, Evelyne Huber; and Stephens John D. (1992). Capitalist Development and Democracy, Chicago: University of Chicago Press.
Rustow, Dankwart A. (1970). “Transition to Democracy: Toward a Dynamic Model”, Comparative Politics, Vol. 2, No. 3 (Apr., 1970), pp. 337-363.
Shils, Edward (1962). Political Development in the New States, Michigan: the University of Michigan.
Shils, Edward (1981). Tradition, Chicago: University of Chicago Press.
Skocpol, Theda (2003). “Social Revolution in the Modern World”, in The Democracy Sourcebook, edited by Robert Alan Dahl, Ian Shapiro, José Antônio Cheibub, Massachusetts: The MIT Press, pp. 65-71.
Stepan, Alfred C. (2001). Arguing Comparative Politics, Oxford: Oxford University Press.
Thelen, Kathleen and Mahoney, James (2015). “Comparative-Historical Analysis in Contemporary Social Science”, in Advances in Comparative-Historical Analysis, Cambridge: Cambridge University Press.
Tilly, Charles (2007). Democracy, Cambridge: Cambridge University Press.
Wucherpfennig, Julian and Deutsch, Franziska (2009). “Modernization and Democracy: Theories and Evidence Revisited”, Living Reviews in Democracy, September, pp. 1-9.
Zammito, John H. (2004). A Nice Derangement of Epistemes: Post-Positivism in the Study of Science from Quine to Latour, Chicago: The University of Chicago Press.
)