نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار مطالعات علم و فناوری، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی، اجتماعی و تمدنی
چکیده
در پاسخ به پرسش از موقعیت جامعه‌شناختی «شبکه‌های اجتماعی» در جامعه پساتلویزیونی ایران قرن بیست و یکم، دو پاسخ عمده از سوی پژوهشگران ایرانی مطرح شده است: شبکه‌های اجتماعی به مثابه حوزه عمومی ایرانی و شبکه‌های اجتماعی به عنوان آنومی و هرج‌ومرج. دیدگاهی که اولی از پیاده‌سازی منظر ارتباطیِ هابرماسی-کاستلزی بر ایران برمی‌خیزد و دومی از پیاده‌سازی رویکرد آماری-رفتاری پژوهشگران کلان‌داده‌های مؤسسه تحقیقات اینترنت آکسفورد. مقاله حاضر اما بر این باور است که تحلیل موقعیت جامعه‌شناختی شبکه‌های اجتماعی در ایران دو دهه اخیر تنها با قراردادن تحلیل ارتباطی در زمینه نظریه اجتماعی- تاریخی تحولات ایران معاصر ممکن است. در همین راستا نگارنده با بهره‌گیری از آراء رفیع‌پور، میگدال و سربرنی-محمدی نشان می‌دهد که بر خلاف ذهنیت غربیِ تازگی داشتنِ گذار از جامعه توده‌ای به جامعه شبکه‌ای با انقلاب ارتباطاتی، جامعه غیررسمی ایرانی در دو سده اخیر جامعه‌ای شبکه‌ای با ساختار مقاومت تار عنکبوتی دائمی در برابر ساخت و هژمونی قدرت حاکم و استفاده از رسانه‌های کوچک بوده است و بر سیاق تاریخی خود شبکه‌های اجتماعی را با امکانات شبکه‌ای و خودانگیزِ هماهنگی که دارد در جهت بسط ارتباطی خود به کار گرفته است. در نتیجه پیشنهاد راهبردی نگارنده این است که تحقیقات کمّی و کیفی بر روی شبکه‌های اجتماعی در ایران و همینطور سیاستگذاری آن در چارچوب جامعه شناسی منحصر به فرد جامعه غیررسمی و کهن ایرانی دنبال شود.
کلیدواژه‌ها
- اسلامی، روح‌الله (1393) رهایی یا انقیاد، فلسفه سیاسی تکنولوژی اطلاعات در قرن بیستم، تهران، تیسا
- افتخاری، اصغر (1389) افکار عمومی و امنیت ملی، منتشر شده در افکار عمومی در ایران (مجموعه مقالات تاجیک، فکوهی، افتخاری، خانیکی و متقی)، تهران، انتشارات جامعه شناسان
- آقاسی، محمد (1396) افکار عمومی اعتراضی ایرانی، گذار از جامعه تله‌ماتیکی به جامعه تلگرامی، منتشرشده در اعتراضات و ناآرامی‌های دی‌ماه 1396، به اهتمام ابراهیم حاجیانی، پژوهشکده مطالعات راهبردی
- تامپسون، جان ب (1396) رسانه‌ها و مدرنیته؛ نظریه اجتماعی رسانه‌ها، ترجمه مسعود اوحدی، انتشارات سروش
- توحید فام، محمد (1392) نیروهای اجتماعی شبکه‌ای، مفهوم نوین جامعه‌شناسی سیاسی ایران، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 30، صص 153 تا 182، بهار
- حائری زاده، سیدعلی (1387) نگرشی جامعه‌شناسی بر فرآیند افکار عمومی و نظریات انتقادی آن، فصلنامه تخصصی جامعه‌شناسی، شماره 10، صص 57 تا 76، فروردین
- خانیکی، هادی و خجیر، یوسف (1398-الف) گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی مجازی (تحلیل سیستماتیک پژوهش‌های مرتبط)، فصلنامه مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره 15، شماره 54، صص 51-76، بهار
- خانیکی، هادی و خجیر، یوسف (1398-ب) ظرفیت‌ها و چالش‌های شبکه‌های اجتماعی مجازی برای جامعه مدنی ایران، فصلنامه مطالعات رسانه‌های نوین، سال پنجم، شماره 17، صص 35 تا 69، بهار
- رضائیان، محمد (1393) شبکه‌های اجتماعی و چالش در مفهوم افکار عمومی، رسانه، سال 25، شماره 1، صص 79-90
- رفیع‌پور، فرامرز (1393) دریغ است ایران که ویران شود: جنگ فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، یک الگو تحلیلی، تهران، شرکت سهامی انتشار
- رهبری، محمد (1397) شبکه‌های اجتماعی مجازی و آنومی‌های نوظهور ایران، تهران، انتشارات کویر
- سربرنی، آنابل و محمدی، علی (1381) نگاهی جامعه‌شناختی به رسانه‌های ارتباط‌جمعی در ایران، ترجمه سیدمحمود نجاتی حسینی، نمایه پژوهش، شماره 21 و 22، صص 75 تا 89، بهار و تابستان
- سمیعی اصفهانی، علیرضا (1387) جامعه قدرتمند، دولت ضعیف، تبیین جامعه‌شناختی مناسبات دولت-جامعه در ایران عصر قاجار، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 38، شماره 3، صص 117-143، پاییز
- شریعتی، شهروز؛ عباسی شاهکوه، مهدی (1393) ستیهندگی جامعه مدنی شبکه‌ای و دولت در ایران (بازخوانی رابطه دولت و جامعه ایران در آغاز عصر پهلوی اول با تأکید بر نقش مدرس)، پژوهشنامه علوم سیاسی، شماره 37، صص 37 تا 62، زمستان
- شریعتی، شهروز؛ عباسی شاهکوه، مهدی (1394) دولت و مشکله کنترل اجتماعی در ایران (1304-1320)، فصلنامه دولت‌پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 1، شماره 4، صص 187 تا 219، زمستان
- عباسی شاهکوه، مهدی (1398) نسبت‌سنجی مناسبات قدرت، دولت و جامعه در ایران پیشامدرن، فصلنامه دولت‌پژوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال پنجم، شماره 18، صص 97-129، تابستان
- عیوضی، رحیم (1388) مدیریت رسانه و مهندسی افکار عمومی، مطالعات تربیتی و روانشناسی، شماره 36، صص 251 تا 270، پاییز
- کاستلز، مانوئل (1396) قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، انتشارات علمی فرهنگی
- کاستلز، مانوئل (1398) شبکه‌های خشم و امید؛ جنبش‌های اجتماعی در عصر اینترنت، ترجمه مجتبی قلی پور، تهران، نشر مرکز
- کمالی، مسعود (1381) جامعه مدنی، دولت، نوسازی در ایران، ترجمه کمال پولادی، تهران، باز
- لازار، ژولیت (1380) افکار عمومی، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، نشر نی
- مارگتس، هلن؛ جان، پیتر؛ هیل، اسکات و یاسری، طاها (1399) آشفتگی سیاسی، ترجمه محمد رهبری، تهران، کویر
- نجف‌زاده، مهدی (1395) جا‌به‌جایی دو انقلاب، چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی، تهران، تیسا
- نجف‌زاده، مهدی؛ عباسی شاهکوه، مهدی (1392) پیامدهای ساخت دولت مدرن پهلوی اول بر جامعه شبکه‌ای ایران، فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره 20، صص 69 تا 90، تابستان
- نوری، مختار و قلی‌پور، مجتبی (1397) رسانه‌های جدید و کنش جمعی در جامعه سیاسی ایران، جستارهای سیاسی معاصر، سال نهم، شماره دوم، صص 33 تا 53، تابستان
- هابرماس، یورگن (1392) نظریه کنش ارتباطی، ترجمه کمال پولادی، تهران، نشر مرکز
- Abbasi Shahkooh, M. (2019). Addressing the Relationship between Power, State and Society in Pre-Modern Iran. State Studies, 5(18), 97-129. doi: 10.22054/tssq.2020.12243.104 (In Persian)
- Aghasi, Mohammad. (2017). Iranian protesting public opinion. from the telematic society to the Telegram society, published in the protests and unrests of January 2017, By Ebrahim Hajiani, Institue for Strategic Studies. (In Persian)
- Castells, M. (2013). Communication Power. Translated by Hossein Basiriah Jahromi, Elmi Farhangi Publication. (In Persian)
- Castells, M. (2013). Networks of Outrage and Hope: Social Movements in the Internet Age. Translated by Mojtaba Gholipour, Tehran, Markaz Press. (In Persian)
- Castells, M. 2010. The Rise of Network Society (The Information Age: Economy, Society and Culture; Volume1), Wiley-Blackwell
- Eftekhari, Asghar. (2010). Public opinion and national security. in “public opinion in Iran”, Tehran, publication of Sociologists. (In Persian)
- Eivazi, M. (2009). Media Management and Engineering of People's Thinking. Library and Information Science Research, 010(2), -. doi: 10.22067/riis.v10i2.5764 (In Persian)
- Eslami, Rouhollah. (2014). liberty or submission: political philosophy of information technology in 20th Century. Tehran, Tisa Publication. (In Persian)
- Habermas, J. (2013). The Theory of Communicative Action. Translated by Kamal Pooladi, Tehran, Markaz press. (In Persian)
- Habermas, Jürgen. (2006). Political Communication in Media Society: Does Democracy still have an Epistemic Dimension? The Impact of Normative Theory on Empirical Research, Communication Theory, 16, pp 411–426
- Ha'eriZade, Seyed Ali. (2008). A Sociological attitude to Public Opinion process and its critical theories, Quartery Professional Journal of Sociology, No 10, pp 57-76 . . (In Persian)
- Kamali, Masoud. (2002). Civil Society, State, Modernization in Iran, translated by Kamal Pooladi, Tehran, Baaz Publicaiton. (In Persian)
- Khojir, Y., & khaniki, H. (2019-a). Possibility and refusal of dialogue cyberspace (With an emphasis on virtual social networks). Cultural Studies & Communication, 15(54), 51-76. doi: 10.22034/jcsc.2019.35581 (In Persian)
- Khojir, Y., & khaniki, H. (2019-b). Capabilities and Challenges of Virtual Social Networking for Iranian Civil Society. New Media Studies, 5(17), 35-69. doi: 10.22054/nms.2019.37923.638 (In Persian)
- Lazar, Judith. (2001). Public Opinion, translated by Morteza Kotobi, Tehran, Ney Press. (In Persian)
- Migdal, J. 1988. Strong Societies and Weak States: State-Society Relations and State Capabilities in the Third World, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
- Najafzade, M. & Abbasi Shahkooh, M. (2013). Consequences of making Pahlavi Modern State on Web-like Civil Society of Iran, Jouranl of Poilitical Studies, No 20, pp 69-90 (In Persian)
- Najafzade, Mahdi. (2016). Displacement of Two Revolutions, Turns of religioun in Iranian Society, Tehran, Tisa press. (In Persian)
- Nouri, M., & Gholipour, M. (2018). The New Media and Collective Action in Iran. Contemporary Political Studies, 9(2), 33-53. doi: 10.30465/cps.2018.3176 (In Persian)
- Rafi’poor, Faramarz. (2014). Alas of the ruined Iran: Cultural, social, political and economic war, an analytical model, Tehran, Sahami Enteshar Publication. (In Persian)
- Rahbari, Mohammad. (2018). Virtual social networks and new emerged anomies in Iran, Tehran, Kavir Publication. (In Persian)
- Rahimi, B .2008. Politics of internet in Iran, in Media, Culture and Society in Iran: Living with Globalization and the Islamic State. Edited by Mehdi Semati, United Kingdom: Taylor & Francis, pp 37-57
- Rasmussen, T. 2014. Internet and the Political Public Sphere, Sociology Compass,8/12, pp 1315–1329, DOI:10.1111/soc4.12228
- Reza'eian, M. (2014). Social Networks: Challenge in Defining Public Opinion. Rasaneh, 25(1), 79-90. Doi: 20.1001.1.10227180.1393.25.1.5.7 (In Persian)
- Sami'I Esfehani, A. (2008). Strong Society, Weak State: Sociological Explanation of State-society Relationship in Qajar Iran. POLITICAL QUARTERLY, 38(3), (In Persian)
- Shariati, S., & Abbasi Shahkuh, M. (2015). Antagonistic Opposition between Oppressive Government and Web-like Civil Society of Iran under Reza Shah. Research Letter of Political Science, 10(1), 37-62. Doi: 20.1001.1.1735790.1393.10.1.2.9 (In Persian)
- Shariati, S., & Abbasi Shahkuh, M. (2016). The State and the Problematic of Social Control in Iran under 1st Pahlavi. State Studies, 1(4), 187-219. doi: 10.22054/tssq.2016.3950 (In Persian)
- Sreberny, A. Mohammadi, A. 1994. Small Media, Big Revolution: Communication, Culture, and the Iranian Revolution, United Kingdom: University of Minnesota Press.
- Thompson, J. B. (2017). The Media and Modernity: A Social Theory of the Media. Translated by Masoud Ohadi, Tehran, Soroush publication. (In Persian)
- Tohidfam, M. (2013). Social Force Networks: A New Concept in Modern Political Sociology of Iran. Research Letter of Political Science, 8(2), 153-182. DOI: 20.1001.1.1735790.1392.8.2.5.4 (In Persian)
- Van Dijk, J .2006. Network Society, SAGE publications
- Yasseri, T., Margetts, H., Hale, S., John, P. (2020). Political Turbulence: How Social Media Shape Collective Action. translated by Mohammad Rahbari, Tehran, Kavir publication. (In Persian)
- Castells, M. 2010. The Rise of Network Society (The Information Age: Economy, Society and Culture; Volume1), Wiley-Blackwell
- Habermas, Jürgen. 2006. Political Communication in Media Society: Does Democracy still have an Epistemic Dimension? The Impact of Normative Theory on Empirical Research, Communication Theory, 16, pp 411–426
- Migdal, J. 1988. Strong Societies and Weak States: State-Society Relations and State Capabilities in the Third World, Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
- Rahimi, B .2008. Politics of internet in Iran, in Media, Culture and Society in Iran: Living with Globalization and the Islamic State. Edited by Mehdi Semati, United Kingdom: Taylor & Francis, pp 37-57
- Rasmussen, T. 2014. Internet and the Political Public Sphere, Sociology Compass,8/12, pp 1315–1329, DOI:10.1111/soc4.12228
- Sereberny, A. Mohammadi, A. 1994. Small Media, Big Revolution: Communication, Culture, and the Iranian Revolution, United Kingdom: University of Minnesota Press.
- Van Dijk, J .2006. Network Society, SAGE publications
)