نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 امیر حاجی رضا طهرانی، دانشجوی دکتری دانشگاه تربیت مدرس؛
2 دکتری جامعه شناسی
3 دانشیار جامعه شناسی دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
برآمدن تکنوکرات‌ها پس از کودتای ۲۸ مرداد نشان‌گرِ انتقالی از ملی‌گرایی سیاسی حول جنبش ملی‌کردن نفت به شکل جدیدی از ملی‌گرایی اقتصادی بود. این گذار بیش از همه به‌سبب تحولات اقتصادی-سیاسی جهانی پس از جنگ دوم بین‌الملل رخ داد و وامدارِ فهم جدیدی از مفهوم اقتصاد بود که در برنامه‌هایِ توسعه جهان سوم به‌کار افتاد و خبرگانِ تکنوکرات را به‌عنوان بازیگرانی کلیدی وارد موضوع حکمرانی کرد. حرکت ایران به‌سوی توسعه در وضعیت «عقب‌مانده» اقتصادی و اجتماعیِ به‌جا مانده از جنگ آغاز شد. دولت ملی‌گرای مصدق به‌دنبال پس‌گیری حق حاکمیت ملی و دریافت درآمدهای بیشتر نفتی برای غلبه بر این اوضاع و به‌پیشتوانه جنبش‌های مردمی وارد مجادله‌ای سیاسی با دولت بریتانیا شد. این درگیری سرانجام با کودتای آمریکا/بریتانیایی به سرنگونی دولت مصدق انجامید. باری، موازی با جنبش سیاسی مصدق، گروهی از تکنوکرات‌ها به رهبری ابوالحسن ابتهاج با چشم‌اندازی متفاوت وارد دم‌ودستگاه دولت شدند. آن‌ها باور داشتند درآمدهای نفتی برای خروج از عقب‌ماندگی بایستی مبتنی بر رشد اقتصادی و برنامه‌ریزی توسعه باشد و به این منظور نیاز به دریافت کمک‌های مالی و فنی از سازمان‌های بین‌المللی توسعه است. تثبیت این نگرش به معنای آغاز فرمانروایی ملی‌گرایی اقتصادی در ایران بود که از ۱۳۳۲ چراغ راه هدایت اقتصادی و عمرانی ایران شد. این تحلیل تاریخی بر بزنگاهی متمرکز است که تعامل عوامل فنی-سیاسی مسیر سلطه‌یافتن خبرگان بر فرآیند توسعه با محوریت برنامه‌ریزی دولتی در ایران را شکل دادند و فهمی دقیق‌تر از چگونگی تحول گسترده اقتصادی-اجتماعی ایران که منجر به شکل‌گیری یک چهره جدید از جامعه ایران، از دهه ۱۳۳۰ به‌بعد، به‌دست می‌دهد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
انتشارات علمی.
اشرف، احمد و بنوعزیزی، علی ) 1388 ( طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه
سهیلا ترابی فارسانی، تهران: نیلوفر.
افخمی، غلامرضا ) 1380 ( توسعه در ایران 132۰ - 13۵۷ : گفتگو با منوچهر گودرزی،
خداداد فرمانفرماییان، عبدالمجید مجیدی، تهران: گام نو.
آبراهامیان، یرواند ) 1384 ( ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم
فتاحی، تهران: نشر نی.
آبراهامیان، یرواند ) 13۹۹ ( کودتا: سیا و ریشه های روابط ایران و ایالات متحده در عصر
جدید، ترجمه ناصر زرافشان، تهران: انتشارات نگاه.
بالدوین، جورج ) 13۹۶ ( برنامه ریزی و توسعه در ایران، ترجمه میکائیل عظیمی، تهران:
انتشارات علم.
بوستاک، فرانسیس و جونز، جفری ) 13۹۵ ( برنامه ریزی و قدرت در ایران: ابوالحسن ابتهاج
و توسعه اقتصادی تحت سلطه شاه، ترجمه مهدی پازوکی و علی حبیبی، تهران: انتشارات
کویر.
پهلوی، محمدرضا ) 1340 ( ماموریت برای وطنم، چاپخانه ارتش.
تاریخچه تنظیم برنامه هفت ساله عمران و آبادی ) 1327 ( بانک ملی ایران، اداره بررسی های
اقتصادی و مالی، ضمیمه مجله شماره ۹8 بانک ملی ایران.
توفیق، فیروز ) 138۵ ( برنامه ریزی در ایران و چشم انداز آینده آن، تهران: موسسه عالی
آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی.
روستو، والت ویتمن ) 1388 ( مراحل رشد اقتصادی، ترجمه مهدی تقوی و شعله باقری، تهران:
دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم تحقیقات.
سعیدی، علی اصغر ) 13۹3 ( تکنوکراسی و سیاستگذاری اقتصادی در ایران به روایت
دکتر رضا نیازمند، تهران: لوح فکر
سیمای صنعتی ایران در دهه انقلاب ) 134۹ ( تهیه شده در همکاری بانک توسعه صنعتی و
معدنی ایران و موسسه ایران ادکو، بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران
شایق، سیروس ) 13۹8 مسئله سد کرج: ظهور مصرف گرایی توده ای، سیاست وعده و جنگ « )
فصلنامه گفتگو، خرداد شماره ،» سرد در جهان سوم 80 صص – 83 - 11۹
عاقلی، باقر ) 1373 ( خاطرات سیاسی محمد ساعد مراغه ای، تهران: نامک.
فوران، جان ) 1377 ( مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1۵۰۰
میلادی مطابق با ۸۷۹ شمسی تا انقلاب، ترجمه احمد تدین، تهران: خدمات فرهنگی رسا
کاتوزیان، محمد علی همایون ) 1377 ( اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله
پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
گزارش اجرای برنامه هفت ساله دوم ) 1343 ( سازمان برنامه، انتشارات سازمان برنامه
لاجوردی، حبیب ) 13۶۹ ( اتحادیه های کارگری و خودکامگی در ایران، ترجمه ضیا صدقی،
تهران: نشر نو
لرنر، دنیل ) 1383 ( گذر جامعه سنتی: نوسازی خاورمیانه، ترجمه غلامرضا خواجه سروی،
تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
مکملی، محمد کاظم ) 137۹ ( تاریخ جماع راه آهن: راه آهن ایران تا انقلاب اسلامی، تهران:
روابط عمومی راه آهن جمهوری اسلامی ایران.
میلسپو، آرتور ) 13۵۶ ( ماموریت آمریکایی ها در ایران، ترجمه حسن ابوترابیان، تهران:
انتشارات پیام.
نفیسی، مشرف ) 132۶ ( گزارش مشرف نفیسی به هیات عالی برنامه در 1۰ آذر 132۶ ،
انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
نیازمند، رضا ) 13۹2 مجله آنلاین تجارت فردا، شماره ،» روایت صنعتی شدن ایران « ) آ 70 ، به
نشانی:
]10724-https://www.tejaratefarda.com/fa/tiny/news[ نیازمند، رضا ) 13۹2 مجله آنلاین تجارت ،» سه دلیل شاه برای اجرای اصلاحات ارضی « ،) ب
فردا، شماره 7۶ ، به نشانی:
]9586-https://www.tejaratefarda.com/fa/tiny/news[ نیلی، مسعود و کریمی، محسن ) 13۹۶ ( برنامه ریزی در ایران 131۶ - 13۵۶ : تحلیلی
تاریخی، با تمرکز بر تحولات نفتی و جایگاه سازمان برنامه و بودجه، تهران: مرکز
پژوهش های مجلس شورای اسلامی.
همراز، ویدا ) 1381 ( بررسی اهداف و عملکرد اصل چهار ترومن )هیئت عملیات
اقتصادی در ایران(، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
A History of Seven-Year Planning in Iran (1948). National Bank of Iran, Department for economic and Financial Research. (in persian)
Daneshkhu, Scheherazade (2004) The political economy of industrialisation in Iran, 1973-1978. Unpublished PhD thesis, London School of Economics and Political Science, London.
Khodadad Farmanfarmaian (1982), Iranian Oral History Collection, Harvard University.
Rostow, W. W. (2009). The stages of economic growth. Translated by Taghavi and Bagheri. Tehran: Islamic Azad University (in persian) Saeidi, A. (2014). Technocracy and Economic Planning in Iran. Tehran: Lohe Fekr. (in persian) Schayegh, C. (2012). Iran's Karaj Dam affair: Emerging mass consumerism, the politics of promise, and the Cold War in the Third World. Goftegou Quarterly, 80, 83-119. (in persian) Shafiee, K. (2018). Machineries of oil: An infrastructural history of BP in Iran. MIT Press.
)