مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه شناسی دانشگاه تهران (پردیس البرز)

2 عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

3 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

4 عضو هیأت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، گروه جامعه‌شناسی

چکیده

در این پژوهش، تلاش شده‌است تا با بررسی خودزندگینامه‌های حوزوی منتشرشده به زبان فارسی در سال‌های پس از ورود صنعت چاپ به ایران تا سال 1395 شمسی، آورده‌ها و وانهاده‌های این متون استخراج شده و با استفاده از روش‌ تحلیل مضمون، مضامین اصلی، نقاط کانونی تمرکز و حاضران و غایبان این برساخت‌های مدون از زندگی حوزویان مشخص شود. در نهایت با استفاده از این داده‌ها، سنخ‌شناسی جامعه‌شناختی از این خودزندگینامه‌ها ارائه شد.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که اساتید و پدران و اجداد پدری، حاضران مشترک در غالب این خودزندگینامه‌ها هستند. امور ماورایی و خداوند، در خودزندگینامه‌های متقدم به لحاظ زمانی، به صورت مستقیم در این خودزندگینامه‌ها حضور پررنگی دارند، سپس حضوری غیرمستقیم می‌یابند و در دهه‌های اخیر، از روایت کنار گذاشته می‌شوند. این خودزندگینامه‌ها از منظر حضور زنان به عنوان شخصیت‌های حاضر در این برساخته‌ها، به دو دسته‌ی «زن‌گویا» و «زن‌محذوف» تقسیم می‌شوند. همین دوگانه را در مورد اشاره یا عدم اشاره به متغیرهای اقتصادی زندگی در این خودزندگینامه‌ها می‌توان مشاهده کرد و این متون را به دو دسته‌ی «اقتصاد محذوف» و «اقتصادگویا» تبدیل کرده‌اند.

در جمعبندی نهایی، با اتکاء به یافته‌های فوق، خودزندگینامه‌های حوزوی به دو سنخ کلی «خودزندگینامه‌های عزلتی» و «خودزندگینامه‌های اجتماعی» تقسیم شده‌اند. خویشتن ِ خودزندگینامه‌ای ارائه‌شده در خودزندگینامه‌های عزلتی، در دایره‌ی محدود آموزش، عبادت و خانواده‌ای مردانه محدود می‌ماند و خویشتن ِ هویدا در خودزندگینامه‌های اجتماعی، در پیوند با وقایع اجتماعی و شبکه‌ای گسترده‌تر از کنشگران و وقایع تصویر می‌شود. خویشتن ِ حوزوی که تنها «حوزوی» نیست بلکه وجودی اجتماعی است که حوزوی «نیز» هست.

کلیدواژه‌ها

آملی، محمدتقی (1390)، شرح‌حال خودنوشت آیت‌الله محمدتقی آملی، مجله کتاب شیعه، پاییز و زمستان 1390، شماره 4، صص 257-271.
اصغری هاشمی، محمد جواد (1393)، شیوه زندگینامه‌نویسی؛ راهنمای تدوین زندگینامه‌نویسی علمی و تحلیلی، شیوه‌نامه بزرگان شیعه، قم: مؤسسه کتابشناسی شیعه.  
احمد. م. حلمی. م (1394)، «تاریخنگاری اسلامی از قرن ششم تا هفتم هجری (دوره‌ی زنگیان و ایوبیان)»، ترجمه یعقوب آژند، در: «تاریخ‌نگاری در اسلام»، تهران: نشر گستره.
ایرانمنش، مریم و محمدرضا نصر اصفهانی (1391)، «بررسی تطبیقی "الایام" طه حسین و "روزها"ی محمدعلی اسلامی ندوشن»، نشریه ادبیات تطبیقی، سال چهارم، شماره 7، صص 1 تا 24.
اشرف، احمد (1388)، «تاریخ، خاطره، افسانه»، مجله بخارا، شماره 71، خرداد و شهریور 88، صص 179 تا 192.
اشرف، احمد (1388- ب)، «سابقه‌ی خاطره‌نگاری در ایران»، مجله بخارا، شماره 74، اسفند و بهمن 1388، صص 339 تا 363.
اخوت، احمد (1374)، «یادهای ما»، فصلنامه زنده‌رود، شماره 10 و 11، بهار 1374، صص 7-24.
ایروانی، محمدرضا (1396)، «نگاهی به خاطره‌نویسی و مقایسه آن با زندگی‌نامه و سفرنامه»، مجله ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شماره 8، پاییز 1386، صص73 تا 100.
استراوس، آنسلم و جولیت کوربین (1387)، اصول روش تحقیق کیفی؛ نظریۀ مبنایی: رویه­ها و شیوه­ها، ترجمۀ بیوک محمدی، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بوردیو، پی‌یر (1390)، «توهم زندگینامه‌ای»، در کتاب «نظریه‌ی کنش؛ دلایل عملی و انتخاب عقلانی»، ترجمه مرتضی مردیها، چاپ چهارم، تهران: نشر نقش و نگار.
بهشتی، محمدحسین (1386)، پنج گفتار، تهران: بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های دکتر بهشتی.
بی‌نا. بی‌تا. «زندگی فردی ناشناخته»، بی‌جا.
بی‌نا. (1376) زندگینامه خودنوشت عالمی از خوی، مجله پیام حوزه، بهار 1376، شماره 13.
پلا، شارل (1394)، «پیدایش و گسترش تاریخنگاری اسلامی در اسپانیا»، در «تاریخ‌نگاری در اسلام»، ترجمه یعقوب آژند، ویراست جدید، تهران: نشر گستر.
تنکابنی، محمد (1390)، سرگذشت خودنوشت علامه سیدمحمد تنکابنی، مجله کتاب شیعه، به کوشش مرتضی اخوان و محسن صادقی، بهار و تابستان 1390، شماره 3، صص 167-173.
تهرانی، آقا بزرگ (1382)، زندگینامه خودنوشت حاج‌آقا بزرگ تهرانی، کتاب ماه کلیات، شهریور و مهر 1382، صص 40 تا 47.
حسین‌زاده، میرعلی، محمد عبدالله‌پور و محمد امین (1392)، «خاطره‌نویسی در ادبیات فارسی»، مجله پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، سال سوم، شماره 11، بهار 92، صص 65 تا 88.
جعفری، یعقوب (1389)، «فقه‌السیره‌نویسی؛ شیوه‌ای نوین در تاریخ‌نگاری اسلامی»، مجله تاریخ در آینه پژوهش، سال هفتم، شماره 1، صص 5-22.
خلجی، محمدمهدی (1380)، «اتوبیوگرافی و حوزه‌های علمیه»؛ نگاهی به کتاب خاطرات مهدی حائری یزدی، مجله ایران‌نامه، شماره 77، صص 71 تا 90.
خمینی، روح‌الله (1388)، زندگینامه خودنوشت آیت‌الله خمینی، فصلنامه حافظ (ادبیات و زبان‌ها)، بهمن 88، شماره 66، ص 58.
خوئینی زنجانی، ملاآقا (1390)، سرگذشت خودنوشت ملاآقاخوئینی زنجانی، مجله کتاب شیعه، بهار و تابستان 1390، شماره 3، صص 151 تا 155.
دورکیم، امیل(1383)، قواعد روش جامعه‌شناسی، ترجمه علیمحمد کاردان، چاپ ششم، انتشارات دانشگاه تهران.
دولت‌آبادی، یحیی (1362)، حیات یحیی، چاپ چهارم، 4 جلد، تهران: کتابخانه ابن سینا.
ذکایی، محمد سعید و کیوان توانای منافی (1393)، «جنسیت و بیوگرافی: ظرفیت‌های بدیل روایت تجربه زنانه»، مجله جامعه‌شناسی ایران، دوره چهارم، شماره 1، بهار 93، صص. 65-91.
زنجانی، احمد (1390)، سرگذشت خودنوشت آیه‌الله سیداحمدزنجانی به ضمیمه یک اجازه روایی و ترجمه علمای زنجان، مجله کتاب شیعه، بهار و تابستان 1390، شماره 3، صص 183تا191.
زنجانی، ابراهیم (1379)، سرگذشت زندگانی من؛ خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی، به اهتمام غلامحسین میرزا صالح، چاپ اول، تهران: انتشارات کویر.
شفیعی خوزانی، زیبا و هادی عالم‌زاده (1393)، «زندگینامه پیامبر اسلام (ص) پیش از رسالت: نقد آثار رژی بلاشر»، مجله تاریخ و تمدن اسلامی، سال دهم، شماره نوزدهم، بهار  تابستان 93، صص 203-224
شکوری، ابوالفضل (1370)، «شرح‌حال‌نگاری در گذشته و حال»، مجله یاد، تابستان 1370، شماره 23، صص 92 تا 111.
شیخ‌الاسلامی، مه‌زاد (1391)، «ادبیات مهاجرت ایتالیا، بازتاب دنیای نوین زنان»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دوره 17، شماره 2، تابستان 91، صص 93 -110
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383)، «نقش ایدئولوژیک نسخه بدل‌ها»، مجله نامه بهارستان، سال 5، شماره 1(پیاپی 9 و 10)، صص 93 -110.
شکوری، ابوالفضل (1365)، «کمبودها و کفایت‌های موجود در شرح‌حال‌نگاری اسلامی»، مجله یاد، زمستان 65، شماره 5، صص 131 تا 158.
طالقانی، محمود (1386)، من‌بی‌خبر از خویشتنم (زندگینامه خودنوشت آیت‌الله طالقانی)، مجله شاهد یاران، شهریور 1386، شماره 22، ص 6.
طباطبایی، محمدحسین (1381)، زندگینامه خودنوشت علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، مجله گلستان قرآن، آذر 1381، شماره 143، صفحه 5.
عاملی جُبَعی، زین الدین (1365)، «زندگی‌نامه خودنوشت شهید ثانی»، مجله یاد، شماره 4، صص 107 تا 144.
عباسی، سمیه و سیمین فصیحی (1394)، تحول «من» فردی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری نوین ایران (با تأکید بر خاطره‌نگاری عصر قاجار)، دو فصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دانشگاه الزهرا، شماره 15، صص 87-114.
علی‌اکبری، نسرین و طاهره کوچکیان (1386)، «سالهای ابری در نگاهی نو (اتوبیوگرافی – رمان)»، مجله دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی مشهد، شماره 159، زمستان 86، صص 196- 220.
غروی، محمد (1389)، زندگینامه خودنوشت شیخ محمد غروی، مجله کتاب شیعه، پاییز و زمستان 1389، شماره 2، صص 115 تا 120.
فقیه خراسانی، غلامرضا (1390)، سرگذشت خودنوشت حاج‌شیخ غلامرضا فقیه خراسانی، مجله کتاب شیعه، بهار و تابستان 1390، شماره 3، صص 174-176.
فیض کاشانی، محسن (1387)، رسائل مولی محسن فیض کاشانی، تصحیح و تحقیق بهزاد جعفری، تهران: انتشارات مدرسه عالی مطهری.
قائنی، ابوطالب (1390)، سرگذشت خودنوشت ابوطالب قائنی، مجله کتاب شیعه، پاییز و زمستان 1390، شماره 4، صص 272 تا 275.
گیب، همیلتون. آ. ر. (1394)، «تطور تاریخنگاری در اسلام»، ترجمه یعقوب آژند، در: تاریخ‌نگاری در اسلام، چاپ دوم، تهران: نشر گستره.
گیب، همیلتون. آ. ر. (1394-ب)، «ادبیات شرح حال‌نویسی در اسلام»، در: «تاریخ‌نگاری در اسلام»، چاپ دوم، تهران: نشر شیرازه.
مدرس، حسن (1386)، زندگی‌نامه خودنوشت شهید مدرس، مجله شاهد یاران، آذر 1386، شماره 25، ص 4.
محمدپور، احمد (1389)، ضد روش؛ منطق و طرح در روش­شناسی کیفی، چاپ اول، تهران: انتشارات جامعه­شناسان.
مرادی نسب، حسین (1394)، «یونس‌بن بکیر از پیشگامان شیعه در سیره‌نگاری»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، سال هفتم، شماره 24.
مطهری، مرتضی (1341)، مشکل اساسی در سازمان روحانیت، در کتاب «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت»، تهران: شرکت سهامی انتشار.
نورائی، مرتضی و مهدی ابوالحسنی ترقی (1389)، «مقایسه تحلیلی خاطره‌نگاری با تاریخ شفاهی»، فصلنامه گنجینه اسناد، سال بیستم، دفتر چهارم، زمستان 1389، 96-122.
نیرتبریزی، محمدتقی (1389)، زندگینامه خودنوشت محمدتقی نیرتبریزی (م1312ق)، به کوشش عبدالحسین طالعی، مجله کتاب شیعه، پاییز و زمستان 1389، شماره 2، صص 109 تا 110.
وفایی، محمد افشین (1386)، «فریب‌کاری ایدئولوژیک با نظیره‌سازی کرامت‌ها در زندگینامه‌های مولوی»، مجله مطالعات عرفانی، شماره پنجم، بهار و تابستان 86، صص 144-160.
هدایت‌پناه، محمدرضا (1394)، «مکتب تاریخی و کلامی صحابه‌نگاری»، مجله تاریخ اسلام در آیینه پژوهش، سال دوازدهم، شماره اول، پیاپی 38، بهار و تابستان 94، صص 131-146.
 
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative research in psychology, 3(2), 77-101
Daniels, Stephen and Catharine Nash (2004), Life Paths: Geography & Biography, Journal of Historical Geography, P.p 449-458.
Gusdorf, Georges (1980), Conditions and Limits of Autobiography, in Autobiography: Essays Theoretical and Critical, Princeton University Press. P. p. 28-48.
McGregor, Richard (2014), Intertext and Artworks-reading Islamic Hagiography, Journal of Studies in Religion, Vol. 43 (3), P. p. 425-438.
Maguire, M., & Delahunt, B. (2017). Doing a thematic analysis: A practical, step-by-step guide for learning and teaching scholars. AISHE-J: The All Ireland Journal of Teaching and Learning in Higher Education, 9(3).
Nowell, L. S., Norris, J. M., White, D. E., & Moules, N. J. (2017). Thematic analysis: Striving to meet the trustworthiness criteria. International Journal of Qualitative Methods, 16(1)
Olney, James (1980), Autobiography and the Cultural Moment: A thematic, Historical and Bibliographical Introduction in Autobiography: Essays Theoretical and Critical, Princeton University Press. P .p  3-28.
Roberts, Brian and Riitta Kyllonen (2006) “Editorial Introduction: Special Issue –
‘Biographical Sociology’.” Qualitative Sociology Review, Vol. II Issue 1.
Ross, Michael and Qi Wang (2010), Why we remember and what we Remember: Cultural and Autobiographical Memory, Journal of Perspectives on Psychological Science, Vol. 5 (4), 401-409.
Stanley, L. (1993). On auto/biography in sociology. Sociology, 27(1), 41-52.
Willemse, K. (2014, March). 'Everything I told you was true': The biographic narrative as a method of critical feminist knowledge production. In Women's Studies International Forum (Vol. 43, pp. 38-49). Pergamon.