نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکترای دانشگاه تهران
2 عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
چکیده
رای پاسخ به این پرسش که آیا دین عامه می‌تواند عاملی برای تغییر وضع موجود باشد یا تنها به کار حفظ آن می‌آید، به سراغ واعظان شاخص و عامه‌پسند دوره پهلوی دوم رفته‌ایم و نسبت عمل و کلام آن‌ها را با مساله «عدالت اجتماعی» مطالعه کرده‌ایم. محمدتقی فلسفی، احمد کافی و حسینعلی راشد، به عنوان موردهای مطالعه انتخاب شده‌اند و به کمک تحلیل محتوای منابر، نسبت منظومه کلامی آن‌ها با عدالت اجتماعی بررسی شده است. بر مبنای این مطالعه، نسبت واعظان با عدالت اجتماعی در این دوران شامل دو جریان اصلی است. در رویکرد نخست، عدالت اجتماعی اساسا مساله محوری نیست و در حاشیه«خلوص‌گرایی و هویت‌گرایی» است. در رویکرد دوم، عدالت اجتماعی به عنوان روح دین عامه و مبنای اخلاقی شدن جامعه مطرح می‌شود. در میان واعظان شاخص، نمایندگان آن گروه اول هم به لحاظ تعداد و هم میزان برخورداری از نفوذ اجتماعی، توفیق بیشتری کسب کردند. رویکرد «هویت‌گرا» و «خلوص‌گرا»، در نهایت توانست به کمک ترکیبی از «منبر» و فعالیت اجتماعی در قالب «نهادسازی» به حاملان اجتماعی مشخصی در میان بازاریان و حاشیه‌نشین‌های مهاجر شهری پیوند بخورند که یکی بیم از دست رفتن «خلوص» و دیگری در جستجوی «پناهگاه»، دغدغه هویت داشتند. این جریان وعظ، اگرچه دغدغه نخستش عدالت اجتماعی نبود، اما توانست از دین عامه بستری بسازد که با گرم شدن فضای انقلاب، طبقه متوسط مذهبی و فرودست شهری،با «توسل» و «پناه» بردن به یک رهبر کاریزماتیک مذهبی، به یکدیر متصل شده و در قالب توده های مردم به دیگر جریانهای انقلابی بپیوندند.
کلیدواژه‌ها
- آبراهامیان، یرواند(1387)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمدگل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، نشر نی، چاپ اول: 1377، تهران
- باستانی پاریزی(1387)، حرف خوبان، در: یادنامه راشد، به کوشش جعفر پژوم، نشر چاووشگران نقش، تهران
- پژوم، جعفر(1387)، با راست‌قامتان پهنه اندرز (یادنامه راشد)، چاووشگران نقش، تهران
- دوانی، علی(1382)، خاطرات و مبارزات حجه‌الاسلام فلسفی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران
- راشد، حسینعلی(1335)، نهضت حسینی و کیفیت عزاداری در بین شیعیان (سخنرانی ابتدای ماه محرم)، کتابفروشی اقبال و چاپخانه جاویدان، اصفهان
- راشد، حسینعلی(1336)، سخنرانی‌های راشد در رادیو تهران(جلد چهاردهم)، کتابفروشی محمدی، تهران
- راشد، حسینعلی(1337)، فلسفه عزاداری سید‌الشهدا یا سخنرانی‌های راشد در دهه محرم، کتابفروشی محمدی، تهران
- شیخ‌احمدی، سیدمحمد(1397) بررسی کارکردهای رسانه‌ای خطابه و منبر در عصر اول عباسی، در: پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال هشتم، شماره 29
- فلسفی، محمدتقی(1332)، متن سخنرانی‌های واعظ شهیر آقای فلسفی در مسجد سلطانی، شرکت سهامی چاپ
- قلی‌‌پور، علی(1398)، پرورش ذوق عامه در عصر پهلوی، چاپ سوم ( چاپ اول:1397)، موسسه فرهنگی و پژوهشی چاپ و نشر نظر، تهران
- کافی به روایت اسناد ساواک(1383)، مرکز بررسی اسناد تاریخی، تهران
- کریمی میمونه، علیرضا(1388)، کافی، شهید نیمه شعبان، انتشارات شاهنده ( نوبت سوم)، یزد
- لوی، میشل(1394)، الهیات رهایی‌بخش مارکسیسم، ترجمه احسان کریمخانی، فصل‌نامه سیاست، سال دوم، شماره 8، صص 15-9
- مهدوی دامغانی، محقق، مهدی(1391)، سخنرانی‌های دانشمند فقید مرحوم استاد حسینعلی راشد (ره)، پارس‌کتاب، تهران
- وحیدی مهرجردی, شهاب الدین. (1390). درآمدی بر الاهیات رهایی‌بخش. هفت آسمان، 13(51)، 29-52
- Parker, Cristian G. (1996) Popular Religion and Modernization in Latin America, New York: Orbis Books, Maryknoll
)