نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
2 دانشجوی دکتری علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
چکیده
روحانیون، به عنوان اصلی‌ترین «گروه مرجع» در بین متدینین جامعۀ ایران به شمار می‌آیند که هر گونه جهت‌گیری در عقاید، اندیشه‌ها و رفتار و سبک زندگی آنها، می‌تواند تأثیرات عمیقی در جامعۀ مذهبی و حتی غیر مذهبی (با توجه به این که حکومت ایران، حکومتی دینی و تحت نظارت رهبران دینی است) بر جای بگذارد. رویکرد مثبت و باز حوزۀ علمیه قم نسبت به پذیرش تکنولوژی‌های نوین ارتباطی باعث شده است، اقبال به استفاده از جدیدترین وسایل ارتباطی به منظور تحصیل، تحقیق، تبلیغ و تعامل مؤثر با فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی جامعه و جهان، در بین روحانیون بسیار چشم‌گیر باشد و همین امر، طلاب علوم دینی را از کنج حجرات بیرون آورده و آنها را به صحن علنی جامعۀ بین‌المللی (در مصاف با انواع دیدگاه‌ها، نگرش‌ها و سلیقه‌های فکری، عقیدتی، فرهنگی، ارزشی و رفتاری متنوع) وارد کرده است. این پژوهش بر آن است با بهره‌گیری از نظریه‌های ارتباطاتی مرتبط با تأثیرات فرم و محتوای رسانه‌ها بر مخاطبان، تأثیرات رسانۀ اینترنت را بر نگرش فرهنگی روحانیون بررسی نمایید. برای این منظور، از روش پیمایش و تکنیک پرسشنامه برای جمع‌آوری اطلاعات از جامعۀ آماری پژوهش (روحانیون شهر قم) استفاده گردید که از طریق دو مرحله نمونه‌گیری (خوشه‌ای و در دسترس) ابتدا مدارس حوزوی و سپس واحدهای تحقیق (طلاب علوم دینی) برای جمع‌آوری اطلاعات مشخص گردیدند. تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده، نشان می‌دهند که بین استفاده از اینترنت (در دو بُعد میزان استفاده و نوع محتوای مورد استفاده) با نگرش فرهنگی روحانیون ارتباط معنا‌داری وجود دارد؛ بدین ترتیب که نگرش فرهنگی روحانیونی که به میزان زیادتری از اینترنت استفاده می‌کنند، بیشتر به سمت نوگرایی تمایل دارد و بر عکس هر چه میزان استفاده از اینترنت کم باشد، نگرش فرهنگی آنها بیشتر به سمت سنت‌گرایی میل می‌کند. همچنین هر چه روحانیون، محتوایی که در چارچوب اخلاقی، شرعی، قانونی یا صنفی آنها قرار دارد را مورد استفاده قرار می‌دهند، نگرش آنها سنتی‌تر و هر چه قدر محتوای خارج از این چارچوب را مورد استفاده قرار می‌دهند، نگرش فرهنگی نوگرایانه‌تری خواهند داشت.
کلیدواژه‌ها
- ابو، بوسالوئیس (1385) امپریالیسم سایبر، روابط جهانی در عصر جدید الکترونیک، ترجمه پرویز علوی، تهران: ثانیه.
- ارجائی، سعید (1387) نظری و گذری بر زخم‌های فرهنگی ما ایرانیان، تهران: پازینه.
- استوت، دانیل (ویراستار) (1388) برگزیدۀ دانش‌نامۀ دین، ارتباطات و رسانه، گروه مترجمین، به کوشش سید حمیدرضا قادری، قم: دفتر عقل.
- آشوری، داریوش (1379) تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران: آگه.
- باقری، علی (1384) نقش فرهنگ در تحول دین و دولت مسلمانان، تهران: مرکز نشر بین‌الملل.
- باقری‌فر، علی (1389) حوزه و روحانیت، مسائل، آسیب‌ها، کارکردها، تهران: مؤسسۀ فرهنگی دین‌پژوهی بشرا، جلد 1 و 2.
- باکاک، رابرت (1386) صورت‌بندی‌های فرهنگی جامعۀ مدرن، ترجمه مهران مهاجر، تهران: آگه.
- باهنر، ناصر (1385) «فناوری‌های رسانه‌ای و ایفای نقش‌های فرهنگی»، فصلنامه رسانه، 67.
- ببی، ارل (1386) روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمه رضا فاضل، تهران: سمت، جلد 1 و 2.
- برگر، پیتر، و هانتینگتون، ساموئل (1383) چند جهانی‌شدن: گوناگونی فرهنگی در جهان کنونی، ترجمه لادن کیانمهر، و علی کمالی، تهران: روزنه.
- بشیر، حسن (گردآورنده) (1387) تعامل دین و ارتباطات، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی با همکاری مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق (ع).
- بشیریه، حمید (1387) فرهنگ از دیدگاه انسان‌شناسی و قوم‌شناسی، تهران: نگاه معاصر.
- بل، دیوید (1390) نظریه‌پردازان رایافرهنگ: مانوئل کاستلز، دانا هاراوی، ترجمه مهدی شفیعیان، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
- بوردیو، پیر، و دیگران (1389) گفت‌و‌گوهایی دربارۀ انسان و فرهنگ، ترجمه ناصر فکوهی، تهران: فرهنگ جاوید.
- بونر، جرد، و وانک، مایکل (1390) نگرش و تغییر نگرش، ترجمه جواد طهوریان، تهران: رشد.
- بهار، مهری (1384) «تلویزیون عامل تغییر یا آسیب‌آفرینی فرهنگی»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،2و3.
- بهار، مهری و حاجی‌محمدی علی (1386) « دانشجویان دانشگاه تهران و استفاده از اینترنت: مطالعۀ بهره‌وری و خرسندی»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،10.
- بیتس، دانیل، و پلاگ، فرد (1386) انسان‌شناسی فرهنگی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علمی.
- پاک‌سرشت، سلیمان، و نوری‌نیا، حسین (1386) « بررسی پیامدهای کاربرد فراغتی اینترنت بر رفتارهای فراغتی جوانان تهرانی»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،10.
- پستمن، نیل (1386) تکنوپولی: تسلیم فرهنگ به تکنولوژی، ترجمه صادق طباطایی، تهران: اطلاعات.
- تامپسون، جان بروکشایر (1389) رسانه‌ها و مدرنیته: نظریۀ اجتماعی رسانه‌ها، ترجمه مسعود اوحدی، تهران: سروش.
- تاملینسون، جان (1381) جهانی‌شدن و فرهنگ، ترجمه محسن حکیمی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
- جمعی از اساتید و فضلای حوزۀ علمیه قم (1389) مدیریت تحول در حوزه‌های علمیه: تفسیرها، رویکردها و راهکارها، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- جوادی، محمداسلم (1390) دین و زندگی روزمره، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
- حاجی حیدری، حامد (1388) آنتونی‌گیدنز ـ مدرنیت، زمان، فضا، تهران: اختران.
- حسینی، سید عباس (1390) « نقش اینترنت در تغییر ارزش‌های دینی»، فصلنامه دین و رسانه، 4.
- حسینی‌زاده، سید محمدعلی (1389) شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، تهران: مؤسسۀ فرهنگی دین‌پژوهی بشرا.
- خانیکی، هادی (1386) « دین و نهاد ارتباطات»، فصلنامه رسانه، 69.
- خیری، حسن (1389) دین، رسانه، ارتباطات اجتماعی: پیش‌درآمدی بر نظریۀ ارتباطات اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- دادگران، محمد (1385) مبانی ارتباطات جمعی، تهران: فیروزه.
- دالگرن، پیتر (1389) تلویزیون و گسترۀ عمومی؛ جامعۀ مدنی و رسانه‌های گروهی، ترجمه مهدی شفقتی، تهران: سروش.
- رابرتسون، رونالد (1385) جهانی‌شدن ـ تئوری‌های اجتماعی و فرهنگ جهانی، ترجمه کمال پولادی، تهران: ثالث.
- راجرز، اورت میچل (1386) تاریخ تحلیلی علم ارتباطات: رویکردی شرح حال‌نگارانه، ترجمه و تحشیه: غلامرضا آذری، تهران: دانژه، (جلد1).
- رفیع، جلال (1386) فرهنگ مهاجم، فرهنگ مولد (در باب فرهنگ و متعلقات آن)، تهران: اطلاعات.
- رفیع‌پور، فرامرز (1385) آناتومی جامعه: مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی کاربردی، تهران: انتشار.
- روح‌الامینی، محمود (1385) در گسترۀ فرهنگ: نگرشی مردم‌شناختی، تهران: اطلاعات.
- روح‌الامینی، محمود (1388) زمینۀ فرهنگ‌شناسی: تألیفی در انسان‌شناسی فرهنگی و مردم‌شناسی، تهران: عطار.
- رودنبولر، اریک دبلیو (1387) ارتباطات آئینی (از گفتگوهای روزمره تا جشن‌های رسانه‌ای شده)، ترجمه عبدالله گیویان، تهران: دانشگاه امام صادق (ع).
- ریوز، جولی (1387) فرهنگ و روابط بین‌الملل، ترجمه محسن بیات، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- زارعیان، داود (1382) مبانی کلی ارتباطات جمعی، تهران: کارگزار روابط عمومی.
- ساروخانی، باقر (1383) اندیشه‌های بنیادین علم ارتباطات، تهران: خجسته.
- سالزمن، فیلیپ کارل (1387) فهم فرهنگ: مقدمه‌ای بر نظریۀ انسان‌شناختی، ترجمه محمدامین کنعانی، تهران: نقد افکار.
- سرافراز، حسین (1386) در تعریف فرهنگ ایرانی، تهران: آگاه.
- سعیدی، رحمان (1385) جامعۀ اطلاعاتی، شکاف دیجیتالی، چالش‌ها و فرصت‌ها در کشورهای جهان سوم، تهران: خجسته.
- سورین، ورنر جوزف، و تانکارد، جیمز دبلیو (1384) نظریه‌های ارتباطات، ترجمه علیرضا دهقان، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
- سیاپرا، یوژنی (1385) « تکثّرگرایی فرهنگی برخط (آنلاین)»، ترجمه علی علی‌آبادی، فصلنامه رسانه، 67.
- شاه‌محمدی، عبدالرضا (1385) فرهنگ علوم ارتباطات، تهران: زرباف.
- شوسلر، کارل (1382) مقیاس‌های نگرش اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، انتشارات طرح‌های ملی.
- شیلر، هربرت (1390) ارتباطات و سلطۀ فرهنگی، ترجمه کاظم معتمدنژاد، تهران: علم.
- صالحی امیری، سید رضا (1386) مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی، تهران: ققنوس.
- ------------------ (1387) مبانی سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک.
- صدرا، علیرضا، و قنبری، علی (1387) ارزش‌های حاکم بر جامعۀ ایرانی، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک پژوهشکدۀ تحقیقات استراتژیک.
- ضمیری، محمدرضا، و باقری‌فر، علی (به کوشش) (1388) همایش ملی مناسبات روحانیت و نسل جوان. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، مجلات 1و2و3و4.
- طباطبایی، صادق (1386) طلوع ماهواره و افول فرهنگ (چه باید کرد؟)، تهران: اطلاعات.
- عالم‌زاده نوری، محمد (1388) درآمدی بر زی طلبگی: هنجارشناسی جلوه‌های رفتاری حوزویان، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- عبداللهیان، حمید (1384) «نوع‌شناسی و بازتعریف آسیب‌های اینترنتی و تغییرات هویتی در ایران»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،2و3.
- عبدی، عباس (1388) چهار پژوهش در جامعه‌شناسی فرهنگ، تهران: ثالث.
- فاضلی، نعمت‌الله (1385) «دیجتالی شدن به سبک ایرانی و ایرانی شدن به سبک دیجیتالی»، فصلنامه رسانه، 67.
- ------------- (1387) مدرن یا امروزی شدن فرهنگ، تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- فرقانی، محمدمهدی (1382) درآمدی بر ارتباطات سنّتی در ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
- فیرحی، داود (1390) « دین، رسانه و فرهنگ»، فصلنامه دین و رسانه، 2.
- قادری، سید حمیدرضا، و عمید، حسین (گردآورنده) (1388) جستارهایی در رسانه (2)، دین و رسانه، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
- قادری، سید حمیدرضا (به کوشش) (1388) جستارهایی در رسانه، فناوری و رسانه، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، مجلد 1.
- کازنوو، ژان (1384) جامعه‌شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه باقر ساروخانی و منوچهر محسنی، تهران: اطلاعات.
- کاستلز، مانوئل (1385) عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (پایان هزاره)، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران: طرح نو.
- کاستلز، مانوئل (1385) عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (ظهور جامعۀ شبکه‌ای)، ترجمه احد علیقلیان و افشین خاکباز، تهران: طرح نو.
- کاستلز، مانوئل (1385) عصر اطلاعات: اقتصاد، جامعه و فرهنگ (قدرت هویت)، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: طرح نو.
- کچویان، حسین (1384) «معضله هویت، فرهنگ و جهانی‌شدن: از رویکرد تا واقعیت»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات،2و3.
- کریمی زنجانی اصل، محمد (1385) دارالعلم‌های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام، تهران: اطلاعات.
- کریمی، یوسف (1388) نگرش و تغییر نگرش، تهران: مؤسسۀ نشر ویرایش.
- کوش، دنی (1389) مفهوم فرهنگ در علوم اجتماعی، ترجمه فریدون وحیدا، تهران: سروش.
- گادیکانست، ویلیام، و ام ـ لی، کارمن، و نیشیدا، تسوکاسا، و اوگاوا، نائوتو (1385)« نظریه‌پردازی دربارۀ ارتباطات میان‌فرهنگی»، ترجمه پیروز ایزدی، فصلنامه رسانه، 67.
- گل‌محمدی، احمد (1386) جهانی‌شدن، فرهنگ، هویت، تهران: نشر نی.
- گولد، جولیوس، و کولب، ویلیام (1376) فرهنگ علوم اجتماعی،گروه مترجمان، ویراستار محمدجواد زاهدی مازندرانی، تهران: مازیار.
- گیدنز، آنتونی (1387) چکیدۀ آثار آنتونی گیدنز، ویراستار فیلیپ کسل، ترجمه حسن چاوشیان، تهران: ققنوس.
- ماکسول، جان‌سی (1389) نگرش تا تغییر، ترجمه نعیمه ترابی‌فرد، تهران: سپید: ابوعطا.
- مالینوفسکی، برونیسلاو (1384) نظریه‌ای علمی دربارۀ فرهنگ، ترجمه عبدالحمید زرین‌قلم، تهران: گام نو.
- محدثی، حسن (زیر چاپ) جامعه‌شناسی دین، روایت ایرانی.
- محسنی، منوچهر (1386) جامعه‌شناسی جامعۀ اطلاعاتی، تهران: دیدار.
- محسنیان‌راد، مهدی (1387) ریشه‌های فرهنگی ارتباط در ایران، تهران: پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران ـ نشر چاپار.
- محسنیان‌راد، مهدی (1390) ایران در چهار کهکشان ارتباطی، تهران: سروش، مجلات1،2و3.
- مدنی مبارکه، سید سجاد (1389) «حضور رسانۀ منبر در رادیو و تلویزیون»، فصلنامه دین و رسانه، 1.
- مسعودی، جهانگیر (1386) هرمنوتیک و نواندیشی دینی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
- معتمدنژاد، کاظم (1388) ارتباطات در جهان معاصر: تحول اندیشه‌ها، نهادها و عملکردهای ارتباطی، تهران: مؤسسۀ نشر شهر.
- معتمدنژاد، کاظم (1389) جامعۀ اطلاعاتی: اندیشه‌های بنیادی، دیدگاه‌های انتقادی و چشم‌اندازهای جهانی، تهران: میراث قلم.
- مک‌کوایل، دنیس (1385) درآمدی بر نظریۀ ارتباطات جمعی، ترجمه پرویز اجلالی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
- مهدی‌زاده، سیدمحمد (1389) نظریه‌های رسانه: اندیشه‌های رایج و دیدگاه‌های انتقادی، تهران: همشهری
- مهدی‌زاده، شراره، و عنبرین، زینب (1388) «بررسی رابطۀ میزان و نحوۀ استفاده از اینترنت و هویت فرهنگی جوانان»، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 17.
- میلنر، اندرو، و براویت، جف (1387) درآمدی بر نظریۀ فرهنگی معاصر، ترجمه جمال محمدی، تهران: ققنوس.
- نکوئی سامانی، مهدی (1389) آسیب‌شناسی دین و معرفت دینی، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب.
- واتسون، سی دبلیو (1381) کثرت‌گرایی فرهنگی، ترجمه حسن پویان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- وبستر، فرانک (1383) نظریه‌های جامعۀ اطلاعاتی، ترجمه اسماعیل قدیمی، تهران: قصیده‌سرا.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح‌های ملی (1383) رفتارهای فرهنگی ایرانیان: یافته‌های طرح پژوهشی فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی در مناطق روستایی استان قم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح‌های ملی (بدون تا) کارگاه تحلیل یافته‌های پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان؛ باورهای دینی و نگرش اجتماعی، تهران: انتشارات طرح‌های ملی.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح‌های ملی (پاییز 1381) رفتارهای فرهنگی ایرانیان: یافته‌های طرح پژوهشی فعالیت و مصرف کالاهای فرهنگی در قم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر طرح‌های ملی(تابستان 1381) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان: یافته‌های پیمایش در قم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ون‌لون، یوست (1388) تکنولوژی رسانه‌ای؛ از منظر انتقادی، ترجمه احد علیقلیان، تهران: همشهری.
- ویتگنشتاین، لودویگ (1381) فرهنگ و ارزش، گردآورنده جی اچ فن رایت، با همکاری هایکی نیمان، ترجمه امید مهرگان، تهران: گام نو.
- هال، جان آر، و نیتس، مری جو (1390) فرهنگ از دیدگاه جامعه‌شناختی، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: سروش.
- هوور، استوارت (1388) دین در عصر رسانه، ترجمه علی عامری مهابادی، فتاح محمدی، و اسماعیل اسفندیاری، قم: دفتر عقل.
- هوور، استوارت و لاندبای، نات (1385) بازاندیشی دربارۀ رسانه، دین و فرهنگ، ترجمه مسعودآریایی‌نیا، تهران: سروش.
- هیرو، دیلیپ (1386) ایران در حکومت روحانیون، ترجمه محمدجواد یعقوبی دارابی، تهران: انتشارات باز.
- هیوستون، مایلز، و اشتروبه، ولفگانگ (1383) مقدمه‌ای بر روانشناسی اجتماعی از منظر اروپائیان، ترجمه جواد اژه‌ای و همکاران، تهران: سمپاد.
)