مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو گروه مطالعات اجتماعی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم

چکیده

آینده و آرمان موضوعاتی هستند که امروز بیش از هر روز مسأله‌مند شده‌اند. در وضعیت ابهام ناامید‌کننده‌ای که آینده را فرا گرفته، نیاز فردی، موفقیت شخصی و آینده‌ی نزدیک، تلاش‌ها را به خود معطوف کرده و آرمان جمعی و آینده‌ی دور به موضوع ثانوی تبدیل شده است. در چنین وضعیتی «خود» پیوند‌ش را از زمینه‌ی اجتماعی می‌گسلد، از جامعه، تاریخ و از خویش بیگانه می‌شود و به شیءوارگی میل می‌کند. دانشگاه و تربیت دانشگاهی در این میان چه نقشی ایفا می‌کند؟ پرسش مشخص مقاله آن است که دو دسته رشته‌ی علوم طبیعی و علوم اجتماعی با این ازخودبیگانگی چه نسبتی دارند؟ دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران به عنوان نمونه‌ی نوعیِ یک دانشکده‌ی علوم انسانی و دانشکده‌ی فنیِ دانشگاه تهران به عنوان یک نمونه‌ی نوعیِ دانشکده‌ی علوم طبیعی درنظر گرفته شد. با 15 دانشجو از هر یک از این دو دانشکده درباره‌ی آرمان‌ها و آرزوهای‌شان مصاحبه‌ی عمقی انجام شد. براساس نتایج به دست آمده، قانون علیت تک‌خطی و تعین‌گرایانه‌ی حاکم بر پرورش در فضای علوم طبیعی و فنی، به جهان انسانی نیز سرایت می‌کند. در فضای این رشته‌ها جامعه نه موجودیتی مستقل، که جمع جبری مجموعه‌ی افراد منفرد دیده می‌شود و آینده و آرمان چیزی بیش از موفقیت‌های شخصی دانسته نمی‌شود. در مقابل، در فضای سیال و چندپارادایمی حاکم بر علوم انسانی، رابطه‌ی فرد-جامعه رابطه‌ای پیچیده، چندجانبه و رفت‌وبرگشتی درک می‌شود. موفقیت شخصی و آرمان جمعی درهم‌تنیده تلقی می‌شود و آرمان، نه موفقیت فردی در قالب وضع موجود، که خواستِ تغییر در وضع موجود دانسته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

اصل‌زعیم، مهدی (1398) امید اجتماعی و دگرگونی فهم تغییرات نزد ایرانیان، در: خانیکی، هادی (ویراستار)، امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی؛ صص 527-551.
افراسیابی، حسین؛ خوبیاری، فهیمه؛ قدرتی، شفیعه و دشتی‌زاد، سعید (1395) عوامل اجتماعی مرتبط با امید جوانان به آینده (مطالعه دانشجویان دانشگاه‌های شهر یزد)، مجلۀ مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، دوره 15 شماره 31 (مسلسل 98) بهار 1395؛ صص 1-20.
امیری اسفرجانی، زهرا؛ هاشمیان‌فر، سیدعلی و قاسمی، وحید (1398) کاوش در امید اجتماعی، نظریه‌ای داده بنیاد، مجلۀ مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی) دوره 10 شماره 1 (مسلسل 87) بهار و تابستان 1398؛ صص 27-51.
بابایی فرد, اسداله و حیدریان, امین (1398) مطالعه‌ تأثیر اینترنت بر سرمایۀ فرهنگی دانشجویان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات15) 56)، صص 225-250.
بهشتی، محمد (1398) نسیان، رؤیای ایرانی را به محاق برد (گفت‌وگوی میترا فردوسی با محمد بهشتی)، ایران ماه، مهر.
پالمر، مایکل (1388)، مسائل اخلاقی؛ متن آموزشی فلسفه اخلاق، ترجمۀ علی‌رضا آل‌بویه، تهران: نشر پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی؛ و سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی (سمت).
جعفری صمیمی، احمد؛ متظری شورکچالی، جلال و تاتار، موسی (1392) امید به زندگی و رشد اقتصادی در ایران، مدل رگرسیون انتقال ملایم، مجلۀ پژوهش‌های رشد و توسعۀ اقتصادی، دوره 4، شماره 13، صص 117-128.
جهانگیری، جهانگیر و محمدی، نسرین (1397) تبیین جامعه شناختی رابطۀ امید سیاسی و بی‌تفاوتی اجتماعی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه شیراز)، مجلۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 7 شماره ۱ (مسلسل 55) بهار، صص 127-150.
حجاریان، سعید (1395) سیاست‌زدگی یا سیاست‌زدایی؛ گفت‌وگوی سعید حجاریان و مصطفی ملکیان، اندیشه‌پویا، شمارۀ 33، اردیبهشت؛ و شمارۀ 35، خرداد.
خوش فر, غلامرضا؛ جانعلی زاده, حیدر؛ اکبرزاده, فاطمه و دهقانی، حمید (1394) سرمایۀ فرهنگی و شادی جوانان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 11) 38)، صص 89-120.
دوستدار، آرامش (1370) امتناع تفکر در فرهنگ دینی، پاریس: انتشارات خاوران.
ذاکری، آرمان (1397) امید کجاست؟، مجلۀ اینترنتی میدان، بازنشانی شده در: 24 مهر، https://meidaan. com/archive/58243.
زارع‌شاه‌آبادی، اکبر و ترکان، رحمت‌الله (1391) رابطه سرمایه اجتماعی و قانونگریزی در بین شهروندان شهر یزد، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. 8 (27). صص 118 – 84.
سلامت، حسام (1397) فکر کردن به امید، به وقت ناامیدی؛ تأملاتی مقدماتی بر دشواری‌های نازدودنیِ مفهوم امید، مجلۀ اینترنتی پروبلماتیکا، بازنشانی شده در: 14 شهریور، http://problematicaa. com/the-hope/.
شریعتی، سارا و سالاری مری میلادی (1392) سنجش سرمایه دانشگاهی و سلیقۀ زیباشناختی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 9) 33)، صص 105-138.
صمیم، رضا و نورمحمد، نادر (1390) ارزیابیِ سیاست‌های فرهنگیِ جمهوری اسلامی ایران در برساختِ هویت ملی در مواجهه با تکثر قومی (با استفاده از داده‌هایی در زمینۀ مصرف موسیقاییِ قومیت‌های مختلف)، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. ۷ (23)، صص ۱۵۸ – 143.
طباطبائی، جواد (1380) دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر.
طباطبائی، جواد (1383) زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: انتشارات کویر.
علی‌زاده اقدم، محمدباقر (1391) بررسی میزان امید به آینده در بین دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن، مجله جامعه‌شناسی کاربردی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان) دوره 23، شماره 4 (پیاپی 28) زمستان، صص 189-206.
فراستخواه، مقصود (1398) انسان ایرانی و امیدهایش، در: خانیکی، هادی (ویراستار) امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 299-313.
کارکنان نصرآبادی، محمد؛ جعفرپور، مرتضی و پروری آرانی، زینب (1391) عوامل مؤثر بر سرمایۀ فرهنگی در شهرستان‌های کاشان و آران و بیدگل، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 8) 27)، صص 143-170.
کشاورز، خدیجه (1397) رؤیای ناتمام؛ تجربۀ زیستۀ دختران دانشجو، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
مارکس، کارل (1397) دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی 1844، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: نشر آشیان.
مالمیر، مهدی؛ امیرپناهی، محمد و شکریانی، محسن (1398) وضعیت امید اجتماعی در استان‌های کشور: وضع موجود و آینده، در: خانیکی، هادی (ویراستار)، امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 243-259.
مردیها، مرتضی و پاک‌نیا، محبوبه (1396) دانشگاه نخبه، دانشگاه توده، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ملکیان، مصطفی (1381) خود را بشناس، در: ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، تهران: نشر نگاه معاصر.
ملکیان، مصطفی (1394) اصالت فرهنگ و نقد جامعه‌شناسی، سایت صدانت، بازنشانی شده در 6 تیر، https://3danet. ir/نقد-جامعه-شناسی-مصطفی-ملکیان/.
موحد، مجید؛ حسینی، مریم و کاووسی، فرزانه (1390) رسانه‌ها و هویت ملی مطالعه جامعه شناختی رابطه بین رسانه‌ها و هویت ملی دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های شهر اهواز، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. ۷ (23)، صص ۱۷۷ – ۱۵۹.
موسوی شفائی، مسعود (1395) ضرورت گذار از ژئوپولیتیک وحشت خاورمیانه‌ای به ژئواکونومی امید آسیایی، مجلۀ مطالعات راهبردی، شماره 4 (مسلسل 77)، دوره 19 زمستان، صص 189-192.
میل، جان استوارت (1388) فایده‌گرایی، ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران: نشر نی.
نیازی، محسن (1390) رابطه بین سبک زندگی و میزان هویت ملی مطالعه موردی: شهروندان شهر کاشان در سال 1389. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ ۷ (24)، صص 158 – 129.
نیازی، محسن؛ شفائی‌مقدم، الهام و خدمتکار، داوود (1392) زبان و هویت؛ تبیین رابطه زبان خارجی و هویت فردی، اجتماعی، فرهنگی و ملی. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ ۹ (30)، صص 299 – 199.
Honneth, Axel (2012) Reification: A New Look at an Old Idea, Oxford University Press.
Jeaggi, Rahel (2014) Alienation” translated by: Alan E. SmithFrederick Neuhouser, Columbia University Press.
 
 
 
اصل‌زعیم، مهدی (1398) امید اجتماعی و دگرگونی فهم تغییرات نزد ایرانیان، در: خانیکی، هادی (ویراستار)، امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی؛ صص 527-551.
افراسیابی، حسین؛ خوبیاری، فهیمه؛ قدرتی، شفیعه و دشتی‌زاد، سعید (1395) عوامل اجتماعی مرتبط با امید جوانان به آینده (مطالعه دانشجویان دانشگاه‌های شهر یزد)، مجلۀ مطالعات راهبردی ورزش و جوانان، دوره 15 شماره 31 (مسلسل 98) بهار 1395؛ صص 1-20.
امیری اسفرجانی، زهرا؛ هاشمیان‌فر، سیدعلی و قاسمی، وحید (1398) کاوش در امید اجتماعی، نظریه‌ای داده بنیاد، مجلۀ مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی) دوره 10 شماره 1 (مسلسل 87) بهار و تابستان 1398؛ صص 27-51.
بابایی فرد, اسداله و حیدریان, امین (1398) مطالعه‌ تأثیر اینترنت بر سرمایۀ فرهنگی دانشجویان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات15) 56)، صص 225-250.
بهشتی، محمد (1398) نسیان، رؤیای ایرانی را به محاق برد (گفت‌وگوی میترا فردوسی با محمد بهشتی)، ایران ماه، مهر.
پالمر، مایکل (1388)، مسائل اخلاقی؛ متن آموزشی فلسفه اخلاق، ترجمۀ علی‌رضا آل‌بویه، تهران: نشر پژوهشگاه علوم فرهنگ اسلامی؛ و سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی (سمت).
جعفری صمیمی، احمد؛ متظری شورکچالی، جلال و تاتار، موسی (1392) امید به زندگی و رشد اقتصادی در ایران، مدل رگرسیون انتقال ملایم، مجلۀ پژوهش‌های رشد و توسعۀ اقتصادی، دوره 4، شماره 13، صص 117-128.
جهانگیری، جهانگیر و محمدی، نسرین (1397) تبیین جامعه شناختی رابطۀ امید سیاسی و بی‌تفاوتی اجتماعی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه شیراز)، مجلۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 7 شماره ۱ (مسلسل 55) بهار، صص 127-150.
حجاریان، سعید (1395) سیاست‌زدگی یا سیاست‌زدایی؛ گفت‌وگوی سعید حجاریان و مصطفی ملکیان، اندیشه‌پویا، شمارۀ 33، اردیبهشت؛ و شمارۀ 35، خرداد.
خوش فر, غلامرضا؛ جانعلی زاده, حیدر؛ اکبرزاده, فاطمه و دهقانی، حمید (1394) سرمایۀ فرهنگی و شادی جوانان، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 11) 38)، صص 89-120.
دوستدار، آرامش (1370) امتناع تفکر در فرهنگ دینی، پاریس: انتشارات خاوران.
ذاکری، آرمان (1397) امید کجاست؟، مجلۀ اینترنتی میدان، بازنشانی شده در: 24 مهر، https://meidaan. com/archive/58243.
زارع‌شاه‌آبادی، اکبر و ترکان، رحمت‌الله (1391) رابطه سرمایه اجتماعی و قانونگریزی در بین شهروندان شهر یزد، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. 8 (27). صص 118 – 84.
سلامت، حسام (1397) فکر کردن به امید، به وقت ناامیدی؛ تأملاتی مقدماتی بر دشواری‌های نازدودنیِ مفهوم امید، مجلۀ اینترنتی پروبلماتیکا، بازنشانی شده در: 14 شهریور، http://problematicaa. com/the-hope/.
شریعتی، سارا و سالاری مری میلادی (1392) سنجش سرمایه دانشگاهی و سلیقۀ زیباشناختی، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 9) 33)، صص 105-138.
صمیم، رضا و نورمحمد، نادر (1390) ارزیابیِ سیاست‌های فرهنگیِ جمهوری اسلامی ایران در برساختِ هویت ملی در مواجهه با تکثر قومی (با استفاده از داده‌هایی در زمینۀ مصرف موسیقاییِ قومیت‌های مختلف)، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. ۷ (23)، صص ۱۵۸ – 143.
طباطبائی، جواد (1380) دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران، تهران: نگاه معاصر.
طباطبائی، جواد (1383) زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: انتشارات کویر.
علی‌زاده اقدم، محمدباقر (1391) بررسی میزان امید به آینده در بین دانشجویان و عوامل مؤثر بر آن، مجله جامعه‌شناسی کاربردی (مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان) دوره 23، شماره 4 (پیاپی 28) زمستان، صص 189-206.
فراستخواه، مقصود (1398) انسان ایرانی و امیدهایش، در: خانیکی، هادی (ویراستار) امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 299-313.
کارکنان نصرآبادی، محمد؛ جعفرپور، مرتضی و پروری آرانی، زینب (1391) عوامل مؤثر بر سرمایۀ فرهنگی در شهرستان‌های کاشان و آران و بیدگل، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 8) 27)، صص 143-170.
کشاورز، خدیجه (1397) رؤیای ناتمام؛ تجربۀ زیستۀ دختران دانشجو، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
مارکس، کارل (1397) دست‌نوشته‌های اقتصادی و فلسفی 1844، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: نشر آشیان.
مالمیر، مهدی؛ امیرپناهی، محمد و شکریانی، محسن (1398) وضعیت امید اجتماعی در استان‌های کشور: وضع موجود و آینده، در: خانیکی، هادی (ویراستار)، امید اجتماعی؛ چیستی، وضعیت و سبب‌شناسی، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، صص 243-259.
مردیها، مرتضی و پاک‌نیا، محبوبه (1396) دانشگاه نخبه، دانشگاه توده، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
ملکیان، مصطفی (1381) خود را بشناس، در: ملکیان، مصطفی، راهی به رهایی، تهران: نشر نگاه معاصر.
ملکیان، مصطفی (1394) اصالت فرهنگ و نقد جامعه‌شناسی، سایت صدانت، بازنشانی شده در 6 تیر، https://3danet. ir/نقد-جامعه-شناسی-مصطفی-ملکیان/.
موحد، مجید؛ حسینی، مریم و کاووسی، فرزانه (1390) رسانه‌ها و هویت ملی مطالعه جامعه شناختی رابطه بین رسانه‌ها و هویت ملی دانش‌آموزان دختر دبیرستان‌های شهر اهواز، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات. ۷ (23)، صص ۱۷۷ – ۱۵۹.
موسوی شفائی، مسعود (1395) ضرورت گذار از ژئوپولیتیک وحشت خاورمیانه‌ای به ژئواکونومی امید آسیایی، مجلۀ مطالعات راهبردی، شماره 4 (مسلسل 77)، دوره 19 زمستان، صص 189-192.
میل، جان استوارت (1388) فایده‌گرایی، ترجمۀ مرتضی مردیها، تهران: نشر نی.
نیازی، محسن (1390) رابطه بین سبک زندگی و میزان هویت ملی مطالعه موردی: شهروندان شهر کاشان در سال 1389. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ ۷ (24)، صص 158 – 129.
نیازی، محسن؛ شفائی‌مقدم، الهام و خدمتکار، داوود (1392) زبان و هویت؛ تبیین رابطه زبان خارجی و هویت فردی، اجتماعی، فرهنگی و ملی. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شمارۀ ۹ (30)، صص 299 – 199.
Honneth, Axel (2012) Reification: A New Look at an Old Idea, Oxford University Press.
Jeaggi, Rahel (2014) Alienation” translated by: Alan E. SmithFrederick Neuhouser, Columbia University Press.