مطالعات فرهنگی و ارتباطات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه زبان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

3 استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

4 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

5 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران

چکیده

پژوهش حاضر با استفاده از نظریات متفکرانی هم‌چون وسنو، کالینز، باختین، معدل و با کمک روش سه‌سطحی فرکلاف، به تحلیل گفتمان سیاسی تنگسیر صادق چوبک پرداخته است. پرسش تحقیق حاضر، آن است که چگونه می‌توان این اثر را در نظم گفتمان سیاسی، به‌مثابه گفتمان، تلقی نمود و محتوای این گفتمان، چه‌گونه، شکل‌گرفته است؟ در این راستا، پس از تحلیل سطوح توصیفی و تفسیری گفتمان سیاسی آن، با تاکید بر فرضیه‌های پنج‌گانه، به مطالعه‌ی عوامل تاثیرگذار بر محتوای گفتمان مذکور پرداخته شده است. مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که براساس افق اجتماعی سال‌های نخستین دهه‌ی چهل، مبارزه به گفتمان حاکم، در دستور کار نویسنده قرار داشته است. این اثر ادبی، نه‌تنها در تقابل گفت‌وگویی با گفتمان حاکم، بلکه در گفت‌وگو با سایر گفتمان‌های موجود آن زمانه، شکل گرفته است. جهان اید‌ئولوژیکی حاکم بر آن دوران و منافع گروه‌ها و گفتمان‌های رقیب، به محتوای تنگسیر، جهت‌گیری خاصی داده است و به همین دلیل، کم‌ترین اثر را از سرمایه‌ی فرهنگی چوبک پذیرفته است، و برخلاف اغلب آثار وی، اثری متعهدانه و کاملا سیاسی، قلمداد می‌شود.

کلیدواژه‌ها

-         آبراهامیان، یرواند (1379) ایران بین دو انقلاب، تهران: نشر نی، چاپ پنجم.
-         آزاد ارمکی، تقی (1384) تغییرات اجتماعی در ایران، تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
-         آقاگل‌زاده، فردوس (1385)تحلیل گفتمان انتقادی، تکوین تحلیل گفتمان در زبان‌شناسی، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
-          آقاگل‌زاده، فردوس (1386)«تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، فصلنامه‌ی ادب‌پژوهی، شماره‌ی اول، بهار.
-         -------------- (1391) «توصیف و تبیین ساخت‌های زبانی اید‌ئولوژیک در تحلیل گفتمان انتقادی»، فصلنامه‌ی پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی، دوره‌ی 3، شماره‌ی 2 (پیاپی 10)، تابستان.
-         ابراهیمی، قربانعلی و دیگران (1388) «تفسیر بین متونی داستان‌های عامه‌پسند فارسی در مجلات ایران؛ تحلیل گفتمان جنسیتی مجلات سال1386»،  فصلنامه‌ی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال پنجم، ش15، تابستان.
-         اتسلندر، پتر (1371) روش‌های تجربی تحقیق اجتماعی، ترجمه‌ی بیژن کاظم‌زاده، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
-         ازغندی، علیرضا (1383) تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (1320-1357)، تهران: سمت، چاپ دوم.
-         افتخاری، زهرا (1386) «شرایط تولید هنر؛ ریشه‌های ظهور سینمای نئورئالیستی- انتقادی در ایران پس از انقلاب (1384-1367)»، پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد رشته‌ی پژوهش هنر، دانشکده‌ی هنر دانشگاه تهران.
-         اکبری، محمدعلی (1381) سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی فرهنگی در عهد پهلوی، مروری بر پژوهش‌های فرهنگ عمومی؛ نشست‌های علمی- کارشناسی از بهمن 1378 ت آذر 1379، تهران، انتشارات اسلیمی.
-       اکبری، محمدعلی (1382) دولت و فرهنگ در ایران 1304- 1357، تهران: موسسه‌ی انتشاراتی روزنامه‌ی ایران.
-         باباسالار، اصغر (1385) «صادق چوبک و نقد آثار وی»، مجله‌ ادبیات و زبان‌ها، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره 177، بهار.
-         پاینده، حسین (1392) «گشودن رمان»، رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی، تهران: انتشارات مروارید.
-         پرستش، شهرام و ساسانی‌خواه، فائزه (1389) «بازنمایی جنسیت در رمان‌ (1375- 1384)»،زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دوره‌ی 1 شماره‌ی 4، تابستان 1389.
-         جمالزاده، سید محمد علی (1346) «درباره‌ی تنگسیر، اثر صادق چوبک»، مجله‌ی کاوه، مونیخ، شماره‌ی 8 و 9، اردیبهشت و خرداد.
-         چوبک، صادق (1390) تنگسیر، تهران: موسسه‌ی انتشارات نگاه.
-         خرمی، محمد مهدی (1372) «تنگسیر، بازسازی اسطورگونه‌ی داستانی واقعی»، مجله‌ی ایران‌شناسی، سال پنجم، شماره‌ی 18، تابستان.
-         درستی، احمد (1381) شعر سیاسی در دوره‌ی پهلوی دوم،‌ تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-         ربانی خوراسگانی،‌ علی‌ و مرتضی خوش‌آمدی (1388) «مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی زبان (پیر بوردیو)»، فصلنامه‌ی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال پنجم، ش16، پائیز.
-         سلطانی، سید‌علی‌اصغر (1386) « تحلیل گفتمانی فیلم‌های سیاسی- اجتماعی، نگاهی به «پارتی» سامان مقدم»، فصلنامه‌ی انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال سوم، ش9، پائیز.
-         سلطانی، سید‌علی‌اصغر (1391) قدرت، گفتمان و زبان؛ ساز و کارهای جریان قدرت در جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر نی، چاپ سوم.
-         صادقی، میلاد (بی‌تا) «نگاهی به زندگی و آثار صادق چوبک»، http://www.chouk.ir.
-         طبری، احسان (1342) «تنگسیر، منزل‌گاهی در ادبیات معاصر»، ماهنامه‌ی کلک، شماره‌ی 145.
-         عسگری، عسگر (1389) نقد اجتماعی رمان معاصر فارسی؛ با تاکید بر ده‌رمان برگزیده، تهران: نشر فرزان، چاپ دوم.
-         عیوضی، محمدرحیم (1380) طبقات اجتماعی و رژیم شاه، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
-         فر‌کلاف،‌ نورمن (1389) تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمه‌ی فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، تهران: دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌های صدا و سیما، چاپ سوم.
-         قبادی، حسینعلی و دیگران (1388) «تحلیل گفتمان غالب در رمان سووشون سیمین دانشور»، فصلنامه‌ی نقد ادبی، سال، 2، شماره‌ی 6، تابستان.
-         قبادی، محمد (1383) کانون نویسندگان ایران، فصل‌نامه‌ی مطالعات تاریخی، شماره‌ی 2، بهار.
-         گرجی، مصطفی (1390) بررسی و تحلیل ادبیات داستانی سیاسی معاصر (1385-1357)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
-         گودرزی، محمدرضا (1386) بازتاب سیاست در ادبیات داستانی ایران از 1376 تا آبان ماه1383، تهران: پژوهشکده‌ی فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-         لوونت‌هال، لئو (1381)«جامعه‌شناسی ادبیات»، ترجمه‌ی محمدرضا شادرو، مجله‌ی جامعه‌شناسی ایران، دوره‌ی چهارم، شماره‌ی 1، بهار.
-         مرادپور آرانی، مهدیه (1390) « بازنمایی نارضایتی سیاسی- اجتماعی در ادبیات داستانی پیش از انقلاب (سال‌های 1340-1357)»، پایان‌‌نامه‌ی کارشناسی ارشد، تهران: پژوهشکده‌ی امام خمینی و انقلاب اسلامی.
-         مقصودی، مجتبی (1380) تحولات سیاسی اجتماعی ایران، 1320- 1357، تهران: انتشارات روزنه.
-         مهرآئین، مصطفی (بی تا ) نظریه‌های تولید فرهنگ (هنر، ادبیات و اندیشه)، منتشر نشده.
-         مهرآئین، مصطفی (1386) « شرایط تولید فرهنگ: ریشه‌های ظهور مدرنیسم اسلامی در هند، مصر و ایران»، پایان‌نامه‌ی دکتری جامعه‌شناسی، ‌دانشگاه تربیت مدرس.
-         وسنو،‌ روبرت (بی تا) جامعه شناسی فرهنگ (هنر، ادبیات و اندیشه)،‌ ترجمه و تدوین مصطفی مهرآئین، ‌منتشر‌نشده.
-         یورگنسن، ماریان و فیلیپس، ‌لوئیز (1389) نظریه و روش در تحلیل گفتمان، ترجمه‌ی هادی جلیلی،‌ تهران: نشر نی.